ص:2

ص:3

با سپاس از همکارانی که در آفرینش این پژوهش نقش

داشته اند:

ویراستار: محمدصادق دهقان

نمونه خوان: زهرا متعلّم و مریم رضایی

حروف نگار: مجید مشایخی و محمد نادری

صفحه آرا: محمد نادری

طراح جلد: ابوالحسن کوه کن

مسؤول تولید: هادی نعمتی

هم آهنگی چاپ: علی اکبر مینایی

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

شهریور 1381

ص:4

ص:5

حرکت در برابر موج ها و جریان ها و گاه مهار کردن آن هاست. تحقق این مهمّ به حضور داشتن در متن جامعه بستگی دارد. پیامبران با حضور در متن جامعه، تربیت دینی را اجرا می کردند. پیامبر گرامی اسلام نیز بیشترین پیوند را با جوانان داشت؛ زیرا فطرت پاک و خالی از شائبه و آلودگی جوانان، به خوبی آنان را پذیرای آموزه های ناب فرهنگ محمدی صلی الله علیه و آله وسلم می ساخت.

اینک یکی از آرمان های اسلام و انقلاب، تربیت نسلی معتقد به مبانی دین، عامل به احکام و آداب الهی و برخوردار از سجایا و فضایل اخلاقی است. باید با باروری باورهای دینی در قشر جوان، تقوا و عفاف و ارزش های اسلامی را در ژرفای وجدان آنان نهادینه سازیم. تحقق این مهم ممکن نیست مگر با جریان شناسی، زمان شناسی، نیازسنجی، به کارگیری روش های نوین انتقال و دشمن شناسی.

پژوهشگر ارجمند، جناب مهندس مهدی طهماسبی کوشیده است روش های انتقال مفاهیم دینی را در قالب بررسی نیازهای جوانان، موانع دین مداری جوانان و ارایه ی راه کارهای اصلاحی به تصویر کشد. با وجود دشواری راه، اینپژوهنده ی محترم، یافته های پژوهشی خود را در اختیار برنامه ریزان و برنامه سازان ارجمند نهاده است تا ره توشه ی برنامه های دینی بسازند و برای تربیت دینی جامعه به ویژه نسل جوان به کار بندند. با سپاس از تلاش های محققانه ی ایشان، امید است این تکاپو روزی به کار آید که هیچ چیز جز قلب سلیم را ثمری نباشد.

«انشاءاللّه»

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:6

ص:7

وضعیت، دلسوزان جامعه ی اسلامی را واداشته است تا برای رساندن پیام ناب فرهنگ اسلامی به نسل جدید، راه کارهای تازه ای بجویند.

از یک نگاه، نسل جوان به دلیل گرایش فطری به حقیقت جویی آموزه های معنوی، برای یادگیری این مفاهیم، آمادگی دارد. با این حال، وضعیت روحی و روانی ویژه ی دوران جوانی، به طور طبیعی آنان را با آسیب های درونی و بیرونی فراوانی رو به رو می سازد. در این میان، پیکان تهاجم فرهنگی غرب نیز نسل جوان جامعه ی دینی ما را نشانه رفته است و با بهره گیری از پیشرفته ترین ابزارهای رسانه ای و رایانه ای می کوشد آنان را به سوی اباحه گری و دین گریزی بکشاند. به همین دلیل، شایسته است پژوهش گران عرصه ی دین از شیوه های سنتی دین آموزی، پا فراتر نهند و برای آموزش مفاهیم دینی به جوانان و مقابله با هجوم فرهنگ بیگانه، از ابزارهای کارآمدی هم چون رادیو و تلویزیون به درستی بهره گیرند.

با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع یاد شده، این نوشتار بر آن است تا برنامه ریزان، برنامه سازان و دیگر تلاش گران رسانه ی ملی را که در راه به تصویر کشیدن مفاهیم دینی می کوشند، با اصول و راه کارهای پیام رسانی دینی به جامعه به ویژه نسل جوان، آشنا کند.

این نوشتار که در چهاربخش تهیه شده است، در بخش نخست، به تعریف مفاهیم کلی و چارچوب اصلی بحث می پردازد. در بخش دوم، شناخت ویژگی ها و نیازهای دوران جوانی و رشد دینی در این دوره را پی می گیریم. در بخش سوم پس از دسته بندی مفاهیم دینی، با شیوه های پیام رسانی دینی، برنامه سازی رسانه ای هم آهنگ با نیازهای دینی و رسانه ای جوانان، موانع موجود بر سر راه پیام رسانی دینی و الگوی فرآیند پیام رسانی دینی، آشنا خواهیم شد. در بخش پایانی نیز پس از بررسی روش های پیام رسانی دینی در رسانه، راه کارهای خرد و کلان برای برنامه ریزان و برنامه سازان صدا و سیما، ارایه شده است.

ص:8

ص:9

ص:10

«بایدها» و «شایدها» تقسیم می شود؛ مجموعه ی گزاره ها و آموزه های سازوار که بوسیله ی وحی نبوی و هدایت فطری عقلانی برای تمهید کمال و تأمین سعادت بشر، به او ابلاغ شده است. پس دین هم دارای گزاره هایی است که از «هست ها» خبر می دهد و هم آموزه ها و دستورهایی در بردارد.(1)

ص:11

(1)advertising و (2)Propaganda، معادل های انگلیسی(3) انتقال مفاهیم هستند.

ص:12

گونه آمده است:

این اصطلاح، مجموع فنون، ابزار و وسایلی را می رساند که از توانایی هم زمان انتقال پیام های ارتباطی حسّی یا اندیشه ای به شمار بسیاری از افراد به ویژه در فواصل زیاد، برخوردارند، مانند: رادیو، تلویزیون، سینما، مطبوعات....(1)

همانطور که در فصل دوم، در خلال مباحث به تفصیل بیان خواهد شد، ما عبارت «انتقال مفاهیم دینی» از طریق رسانه را معادل «تبلیغ اسلامی» در واژگان ارتباطات در نظر خواهیم گرفت.

گفتنی است در این پژوهش، منظور از رسانه، رسانه به معنای خاص آن؛ یعنی صدا و سیما به ویژه تلویزیون است.

ص:13

ص:14

5 _ شیوه های برقراری ارتباط دوسویه و جذابیت با برنامه های دینی رسانه کدامند؟

6 _ دلیل ناکارآمدی برخی سیاست های کلان و برنامه های رسانه برای اثرگذاری بر جوانان چیست؟

ص:15

ص:16

ص:17

کرد. البته پیش از همه ی این ها باید جوان را شناخت.

ص:18

جوانی دانسته اند. با این حال، قطع نامه ی عمومی سازمان ملل متحد، واژه ی جوان را برای سن 18 تا 24 سال، برگزیده است.(1)

با در نظر گرفتن آن چه از تفسیر آیات و روایات مربوط به جوانی و نظریه های روان شناسی به دست می آید، جوانی را می توان این گونه تعریف کرد:

جوانی، مرحله ای بی بدیل از عمر انسان است که پس از پایان دوره ی نوجوانی؛ یعنی از 16 سالگی آغاز می شود و پیش از دوره ی بزرگسالی در حدود 24 سالگی، پایان می یابد. شرایط و ویژگی های خاص دوره ی جوانی، آن را از دیگر دوره ها جدا می سازد.

ص:19

پروردگارتان کسی است که شما را در آغاز از جسمی ناتوان [نطفه] بیافرید. آن گاه پس از ناتوانی [کودکی]، شما را توانا کرد و دوباره از توانایی و «نیروی جوانی» به سستیِ پیری برگرداند.

مراد از توان مندی پس از ناتوانی، رسیدن کودک به دوران بلوغ است.(1) هم چنین در چند آیه ی دیگر، عبارت بلغ اشده(2) آمده است که در کتاب های تفسیر، «بلوغ اشد» این گونه معنا شده است: «بلوغ اشد، سنینی از عمر انسان است که در آن سنین، توانایی بدن رفته رفته بیشتر می شود و به تدریج، آثار کودکی زایل می گردد و این از سال هیجدهم تا سن کهولت و پیری است که در آن موقع دیگر عقل آدمی، پخته و کامل است.»(3) در ذیل این آیه، براساس حدیثی از امام صادق علیه السلام گفته شده است که «بلوغ اشد، هیجده سالگی است».(4)

ص:20

وَابْتَلُوا الیَتامی حَتّی اِذا بَلَغُوا النِّکاحَ، فَاِن آنَسْتُم مِنْهُم رُشدا فَادفَعوُا اِلَیْهِمْ اَمْوالَهُم(1).

یتیمان را هنگامی که بالغ شدند و به ازدواج گرایش یافتند، بیازمایید. اگر آنان را به درک مصالح خویشتن دانا یافتید، اموالشان را به آنان باز پس دهید.

اسلام درباره ی عبادات و حدود و دیات، رسیدن به بلوغ شرعی؛ یعنی سن ازدواج را کافی می داند، ولی درباره ی تصرف مالی و اقرار و مانند آن، شرط رسیدن به رشد را نیز افزوده است. اسلام با قرار دادن این شرط در تشریع قوانین خود، از ساختار زندگی یک گروه اجتماعی هم چون یتیمان پشتیبانی کرده است. چنان چه این شرط نادیده گرفته شود و به نافذ بودن تصرف و اقرارهای یتیم رشد نایافته حکم دهیم، می توان احتمال داد که بسیاری از افراد با بهره برداری از این وضعیت نابسامان، به راحتی همه ی دارایی های او را از چنگش در آورند. بنابراین، حکم شرعی اسلام از پشتوانه ی عقلانی نیز برخوردار است و هر خردمندی چنین شرطی را در این گونه امور، واجب و لازم می داند.(2)

ص:21

است که جوان را از دیگران متمایز می سازد. چه بسیارند میانسالان و پیرانی که همانند جوانان، پرشور و نشاط اند و چه بسیارند جوانانی که هنوز در دنیای کودکی و نوجوانی به سر می برند.

خداوند در قرآن کریم هنگام ترسیم وضعیت زندگی دنیا، دوره های گوناگون آن و انگیزه های حاکم بر هر دوره چنین می فرماید:

اِعْلَمُوا اَنَّما الْحَیوةُ الدُّنیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ و تَفاخُرٌ بَینَکُم وَ تَکاثُرٌ فِی الامْوالِ وَالاَولادِ.

همانا بدانید که زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تفاخر در میان شما و افزون خواهی در اموال و فرزندان است.

به این ترتیب، غفلت، سرگرمی، تجمّل، تفاخر و تکاثر، دوران های پنج گانه ی عمر آدمی را تشکیل می دهند:

1 _ دوران کودکی: آدمی در این دوره، در هاله ای از غفلت و بی خبری و لعب و بازی فرو می رود.

2 _ دوران نوجوانی: سرگرمی جای بازی را می گیرد و انسان در پی مسایلی است که او را به خود سرگرم سازد و از مسایل جدی دور دارد.

3 _ دوران جوانی: دوران شور و عشق و تجمل پرستی است و آدمی در این دوره به آرایش خود و زندگی اش می پردازد.

4 _ دوران میانسالی: دوران به دست آوردن مقام و فخر است. دیگر، امور قبلی او را قانع نمی سازد و بیشتر به فکر تفاخر به حسب و نسب است.

5 _ دوران پیری: دوران افزایش مال و فرزندان است.

ص:22

مراحل نخستین براساس سنین عمر مشخص می شود، ولی مراحل بعدی در افراد متفاوت است و بعضی از آن ها تا پایان عمر ادامه دارد.(1)

بنابر آن چه شیخ انصاری رحمه الله در ذیل این آیه ی شریفه آورده است،(2) هر یک از این دوره های پنج گانه، هشت سال از عمر انسان را در بر می گیرد. با استناد به این سخن، دوره ی سوم؛ یعنی دوران جوانی را می توان میان 16 تا 24 سال در نظر گرفت.

ص:23

خود را با اخلاق نیکو آراست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

فَضْلُ الشّابِّ العابِدِ الَّذی تَعَبَّد فی صَباهُ عَلَی الشَّیخِ الَّذی تَعَبَّدَ بَعْدَما کَبِرَت سِنَّةُ، کَفَضْلِ الْمُرسَلینَ عَلَی سائِرِ النّاس(1).

برتری جوان عابدی که در جوانی، ره بندگی پیش گرفته است بر پیری که در بزرگسالی به عبادت روی آورده، هم چون برتری فرستادگان الهی بر دیگر مردمان است.

ص:24

صادق علیه السلام که برای تبلیغ احکام اسلام به بصره رفته بود، هنگام بازگشت به مدینه، امام صادق علیه السلام را از کم علاقه گی مردم به آموختن احکام اسلام خبردار کرد. امام صادق علیه السلام نیز فرمود که این امر طبیعی است؛ زیرا بسیاری از مردم گرفتار دنیا هستند. شما باید به جوانان بپردازید که هنوز گرفتار دنیا نشده اند.

امام صادق علیه السلام فرموده است:

عَلَیْکُم بِالاَحداثِ، فَاِنَّهُم اَسْرَعُ اِلی کُلِّ خَیرٍ.(1)

بر شما باد پرداختن به جوانان؛ زیرا آنان نسبت به دیگران در کارهای نیک، شتاب دارند.

ص:25

ص:26

نماید.(1)

ایشان در بیان اراده ی نیرومند و استقامت جوانان در برابر قدرت ها و دشمنان اسلام، جوانان را معجزه گر می خواند و می فرماید:

شما جوانان عزیز اثبات کردید که می توانید در مقابل تمام قدرت ها ایستادگی کنید و می توانید کشور خودتان را حفظ کنید... شما ثابت کردید که هرچه می خواهید، می توانید ایجاد کنید. شما یک معجزه ای در دنیا به ظهور رساندید که آن معجزه ی قدرت الهی در بشر بود.(2)

امام رحمه الله که خود تندیس اخلاص و فضایل بود، درباره ی اخلاص جوانان و روحیه ی ایشان چنین می فرماید:

من واقعا بعضی از این جوانان را می بینم، بعضی از این صحبت های جوانان را می شنوم، بعضی از این شادی های آن ها را می بینم در جبهه ها، می بینم که جایی که الان آتش است و هر روز آتشباری است، این ها با سرافرازی و با عظمت روح، با شادی دارند پیش می روند، من متحیّر می شوم و از این حسرت می برم که ما نرسیدیم به یک هم چو مقامی.(3)

هوشیاری در برابر خطر انحراف جوانان و نفوذ فرهنگ بیگانه در اندیشه ی این نسل، سفارش همیشگی حضرت امام رحمه الله بود. ایشان با اشاره به ضرورتپاک سازی دانشگاه ها از فرهنگ بیگانه، همه ی مردم، نسل جوان و مسؤولان را به تلاش برای حفظ دانشگاه ها از خطر انحراف و آسیب غرب زدگی و شرق زدگی فرا می خواند:

ص:27

این جانب به همه ی نوجوانان و جوانان در مرحله ی اول و پدران و مادران و دوستان آن ها در مرحله ی دوم و به دولت مردان و روشنفکران دلسوز برای کشور در مرحله ی بعد وصیت می کنم که در این امر مهم (حفظ دانشگاه ها از خطر انحراف) که کشورتان را از آسیب نگه می دارد، با جان و دل کوشش کنید و دانشگاه ها را به نسل بعد بسپرید. و به همه ی نسل های مسلسل توصیه می کنم که برای نجات خود و کشور عزیز و اسلام آدم ساز، دانشگاه ها را از غرب و شرق زدگی حفظ و پاسداری کنید و با این عمل انسانی _ اسلامی، خود دست قدرت های بزرگ را از کشور قطع و آنان را ناامید نمایید.(1)

ص:28

و غربت می کنند.

3 _ پرسش گری: جوان با مجهولات زیادی روبه روست [و] مسایل جدیدی برای او سئوال برانگیز است... که در بسیاری از موارد، پاسخ به هنگام و دلنشین داده نمی شود.

4 _ پرانرژی: جوان احساس می کند در وجود او، نیروهای متراکمی وجود دارد. توانایی هایی جسمی، فکری... می تواند معجزه کند. می تواند کوه ها را جا به جا کند، اما وقتی احساس می کند از این توانایی ها بهره برداری نمی شود، احساس بیهودگی و اهمال می کند.

5 _ نیاز به مشاور: جوان برای زندگی در دنیای جدی که تجربه اش نکرده، احتیاج به راهنمایی و کمک فکری دارد.

پس از آن، ایشان با تأکید بر پاک بودن جوان ایرانی می فرماید:

من اعتقادم این است که جوان ایرانی، جوانی است مؤمن، پاک دامن، پاک گوهر، دارای زمینه های دینی بسیار زیاد [و] مایل به جنبه های معنوی.

مقام معظم رهبری درباره ی الگو قرار دادن دوران جوانی حضرت علی علیه السلام نیز فرموده است:

درخشش امیرالمؤمنین علیه السلام در دوره ی جوانی، همان الگوی ماندگاری است که همه ی جوانان می توانند آن را سرمشق خودشان قرار دهند. در دوران جوانی در مکه، یک عنصر فداکار، یک عنصر باهوش، یک جوان فعال، یک جوان پیشرو و پیش گام بود... در دوران مدینه، فرمانده ی سپاه، فرمانده ی دسته های فعال، هوشمند، جوان مرد و بخشنده بود... در عرصه ی حکومت یک فرد کارآمد بود. در زمینه ی مسایل اجتماعی هم یک جوان پیشرفته به تمام معنا بود.

ایشان با اشاره به روش پیامبراسلام صلی الله علیه و آله وسلم در برگزیدن اسامة بن زید هیجده ساله به فرماندهی سپاه اسلام می فرماید:

ما امروز در کشورمان، اسامة بن زیدهای زیادی داریم، جوانان زیادی داریم. دختران و پسران عظیم و جمعیت انبوهی از این مجموعه ها داریم

ص:29

که حاضرند در همه ی میدان های فعال _ در میدان درس، سیاست، فعالیت های اجتماعی _ ... شرکت کنند.

مقام معظم رهبری، شناخت تهدیدها و خطرهای دوره ی جوانی را شرط پیروزی کشور و نسل پرشور و متعهد آن در صحنه های گوناگون کار و تلاش می داند:

تهدیدهایی متوجه کشور و ملت و به خصوص نسل جوان است... گاهی یک غفلت، یک بی توجهی، یک سستی، یک سهل انگاری ممکن است یک محصول عظیم را از دست ملتی بگیرد. نباید اجازه داد.

ص:30

ص:31

پرورش به درستی به آن پرداخته نمی شود.(1) جوانی نه مانند نوجوانی، دوره ی عواطف مبهم، دگرگونی های روحی و جسمی، شور و التهاب، تصمیم های احساسی و غیرمعقول است و نه مانند بزرگسالی، دوره ی ثبوت کامل، پایداری رشد و تکامل عقلی. بنابراین، نشناختن مرز دقیق جوانی با نوجوانی و بزرگسالیممکن است پی آمدهای نامطلوبی داشته باشد. گاه ممکن است آن چه در توان جوان نیست، از او خواسته شود یا برعکس، استعدادی نهفته در وجود او، سرکوب و خاموش شود.

اینک با آگاهی از ضرورت شناخت ویژگی های جوانان، این ویژگی ها را به دو دسته ی مثبت و منفی تقسیم می کنیم و به بررسی آن ها می پردازیم.

ص:32

قلب جوان لطیف و ساده است و صفایش بیشتر است و واردات آن کمتر و تزاحمات و تراکمات در آن کم تر است. پس شدید الانفعال وکثیرالقبول است.(1)

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم با اشاره به نازک دلی جوانان، مسلمانان را به احسان و نیکی در حق جوانان دستور داده است:

اُوصیکُم بِالشبّانِ خَیرا فَاِنَّهُم اَرِقُّ اَفْئدَةً.(2)

شما را به احسان و نیکی با جوانان سفارش می کنم؛ زیرا آنان قلبی لطیف دارند.

ص:33

و اشاره، توفانی در او بیافریند و گاه یک رابطه ی گفتاری با جنس مخالف، او را به هیجان می آورد.

جوانی، دوره ی آراستگی و زیبادوستی است.

هم چنین حضرت علی علیه السلام ، زیبایی مؤمن را عنایت خداوندی می داند و می فرماید:

حُسنُ وَجْهِ الْمُؤمِنِ حُسْنُ عِنایَةِ اللّهِ بِهِ.(1)

روی زیبای مردم با ایمان، عنایت نیکوی خداوند به آنان است.

در گفتار پیشوایان دین، افزون بر توجه به زیبایی های طبیعی، به زیبایی مصنوعی و آراستن نیز سفارش شده است. امام حسن مجتبی علیه السلام درباره ی دلیل آراستن خود هنگام نماز این گونه فرموده است:

اِنَّ اللّه جَمیلٌ یُحبُّ الجَمالَ فَاتَجَمَّلُ لِرَبّی وَ هُوَ یَقُولُ خُذُوا زینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِد.(2)

خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد. به این دلیل، خود را در پیشگاه الهی می آرایم که خداوند دستور داده است با زینت های خود در مساجد حاضر شوید.

گرایش به زیبایی دوستی و آراستگی از ویژگی های فطری جوان است. هرچند این ویژگی، خاص این دوره نیست. ولی اوج آن در این دوره است. گفته اند امیرالمؤمنین علی علیه السلام هنگام انتخاب لباس برای قنبر، لباس زیباتر و فاخر را برای او برگزید و یکی از دلایل خود را گرایش فطری یک جوان به زیباییبیان فرمود:

ص:34

اَنْتَ شابٌّ وَ لَکَّ شَرّة الشَّبابِ.(1)

تو جوانی و مانند دیگر جوانان به زیبایی، بسیار رغبت داری.

گفتنی است که فطرت پاک جوان افزون بر کشاندن وی به سوی زیبایی های ظاهری، می تواند او را به جست وجوی زیبایی های معنوی و اخلاقی وا دارد. امام علی علیه السلام فرموده است:

مَیْزةُ الرَجُلِ عَقْلُهُ و جَمالُهُ مُرُوَّتُهُ.(2)

امتیاز مرد به عقل او و زیبایی اش به مردانگی و فضایل اخلاقی اوست.

امام حسن عسکری علیه السلام نیز درباره ی زیبایی باطنی و ظاهری این گونه می فرماید:

حُسن الصورة جمالٌ ظاهرٌ و حسن العقل جمالٌ باطنٌ(3).

زیبایی صورت، جمال ظاهری انسان است و زیبایی عقل و اندیشه، جمال باطنی اوست.

چون در جوانی، خواهش جمال روحانی و گرایش به فضایل اخلاقی در نهاد جوانان بیدار می شود، اولیای دین همواره از مبلغان آموزه های دین می خواهند که به آمادگی روح جوان برای پذیرش صفات والای انسانی توجه کنند و آن را در راه درست به کار گیرند. امام صادق علیه السلام در سفارش به ابی جعفر اَحْوَل که به تبلیغ مذهب تشیع و آموزه های اهل بیت علیهم السلام می پرداخت، فرمود:

ص:35

عَلَیکَ بِالاَحداثِ، فَاِنَّهُم اَسرَعُ اِلَی کُلِّ خَیر.(1)

بر شما باد پرداختن به جوانان؛ زیرا آنان نسبت به دیگران به سوی کار خیر شتاب گیرنده تر هستند.

ص:36

نمی کردم.

مقام معظم رهبری درباره ی ویژگی های امام علی علیه السلام در دوره ی جوانی فرموده است:

علی علیه السلام در دوره ی جوانی در مکه، یک عنصر فداکار، یک عنصر باهوش، یک جوان فعال، یک جوان پیشرو و پیش گام بود. در همه ی میدان ها، مانع های بزرگ را از سر راه پیامبر برطرف می کرد. در میدان های خطر، سینه سپر می کرد و کارهای سخت را به عهده می گرفت. با فداکاری خود، امکان هجرت پیامبر را به مدینه فراهم کرد. بعد در دوران مدینه، فرمانده ی سپاه، فرمانده ی دسته های فعال، هوشمند، جوان مرد و بخشنده بود. در میدان جنگ، سرباز شجاع و فرمانده ی پیشرو بود. در عرصه ی حکومت، یک فرد کارآمد بود. در زمینه ی مسایل اجتماعی هم یک جوان پیشرفته به تمام معنی بود.(1)

پیامبراسلام صلی الله علیه و آله وسلم نیز با توجه به این ویژگی جوانان، کارهایی را به آنان می سپرد که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف _ فرستادن مصعب بن عمیر جوان به مدینه به عنوان نخستین نماینده ی رسمی خویش؛(2)

ب _ برگزیدن عتاب بن اُسَیْد (21 ساله) برای فرمانداری مکه؛(3)

3 _ گزینش اسامة بن زید (18 ساله) برای فرماندهی سپاه اسلام در جنگ باامپراتوری روم.(4)

ص:37

ص:38

ص:39

یک تمایل عادی درمی آید».(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز دعوت خود را بر همین اساس از جوانان آغاز کرد:

فَاجْتَمَعَت قُرَیشُ عَلی اَبیطالِب فَقالُوا یا اَباطالِب اِنَّ بنِ اخیکَ قَد سَبَّ الهَتَنا و اَفْسَدَ شَبابَنا و فَرَّقَ جَماعَتَنا.(2)

قریش گرد ابوطالب جمع شدند و گفتند: برادرزاده ات، خدایان ما را به بدی یاد کرده و با فاسد کردن جوانان ما، مایه ی اختلاف و پراکندگی ما شده است.

اولیای گرامی اسلام نیز با آگاهی از این موضوع، با عرضه ی به هنگام احکام شریعت، به این میل پاسخ داده اند. امام صادق علیه السلام فرموده است:

مَن قَرأه القرانَ و هو شابٌ مؤمنٌ اختلط القرآنُ بلحمه ودیه.(3)

کسی که قرآن بخواند، اگر جوان با ایمان باشد، قرآن با گوشت و خونش آمیخته می شود و در همه ی بافت های بدنش اثر می گذارد.

جوان، احساس تکلیف، قوانین اخلاقی و مسؤولیت را به تدریج درک می کند. او دیگر مانند دوره ی نوجوانی، تنگ نظر نیست و افزون بر شناخت خود، به شناخت دیگران و جهان هستی نیز رغبت نشان می دهد. در این هنگام، عمل به وظیفه و مسؤولیت، جای گزین خیال بافی و پندارهای نوجوانی می شود. توانایی اراده ی جوان برای پذیرش مسؤولیت به گونه ای آشکار است که امام باقر علیه السلام جوانی را که از این توانایی بهره نبرد، سزاوار کیفر می داند:

ص:40

امام باقر علیه السلام می فرماید:

اُتیتُ بِشَبابٍّ مِن شَبابِ الشّیعَةِ لایَتَفَقَّهُ فِی الدّینِ لاَوْجَعْتُهُ.(1)

اگر یکی از جوانان شیعه را که در دین تفقّه نمی کند (علوم و احکام دینی را فرا نمی گیرد) نزد من بیاورند، او را به وضع دردناکی، مجازات می کنم.

باری، «جوان یا نوجوانی که در برابر هیچ کس، سر تسلیم، فرو نمی آورد و بر همه ی قدرت ها عصیان می کند، در درون متوجه ضعف ها و حقارت های خود است و عظمت، قدرت و بقا و دوام خود را در مذهب می بیند».(2)

ص:41

می شود. در بیست و چهار سالگی از قد کشیدن باز می ایستد. در بیست وهشت سالگی، عقلش کامل می شود واز آن پس هرچه افزوده شود، به کمک تجربه هاست.

در این دوره، انرژی متمرکزی در جوان وجود دارد و «احساس می کند می تواند با آن معجزه کند یا کوه را جابه جا کند».(1)

استقامت و تعادل در این دوره جای گزین بی صبری و ضعف دوره ی نوجوانی می شود و بدین گونه می توان «استقامت» و «جهاد با نفس» را در او بارور کرد. در این دوره، نیروی بدنی به ویژه در پسران به سرعت افزایش می یابد. چون آهنگ فوق العاده سریع رشد دوره ی نوجوانی تا اندازه ای به تعادل گراییده است، خستگی پذیری جای خود را به گونه ای استقامت می دهد. استقامتی که گاه صورت خودآزمایی و خویشتن داری پیدا می کند. در این حالت، جوان آماده است نیروی خود را بیازماید و گاهی فرهنگ جامعه نیز آن را تأیید می کند. خودآزمایی و سخت کوشی برای ترک لذت ها نیز در جوان دیده می شود که جنبه ی دیگری از نیاز او به تعالی و آزمایش قدرت خویش و آگاهی از میزان تسلط بر نفس است. شایسته است از این ویژگی برای تقویت خویشتن داری بهره ببریم.

ص:42

عقل انسان در 28 سالگی کامل می شود.

حضرت علی علیه السلام در حدیثی دیگر، آغاز تکامل را 18 سالگی دانسته است:

لایَزالُ العَقلُ وَالحُمقُ یَتَغالَبانِ عَلَی الرَّجلُ اِلی ثَمانِیَ عَشَرَ سَنَةً، فَاِذا بَلَغَها غَلَبَ عَلَیْهِ اَکْثَرهُما فیه.(1)

پیوسته عقل و حماقت در مزاج نوجوان تازه بالغ، در جنگ و ستیزند تا بحران تکلیف را پشت سر بگذار و به 18 سالگی برسد. در آن هنگام هریک که نیرومندتر باشد (عقل یا حماقت)، همان بر جوان چیره خواهد شد.

اندیشه های جوان، صورت انتزاعی(2) دارند و او اهل اندیشه است. این موضوع، تفاوت اساسی شیوه ی اندیشیدن نوجوان در اوایل بلوغ را با شیوه ی اندیشیدن او در دوره ی جوانی آشکار می سازد. در دوره ی نوجوانی، ارزش ها وقتی ادراک می شوند که در نمونه های انسانی و قالب اشخاص مجسّم شوند، ولی تخیل نیرومند جوان که از پشتیبانی فکر انتزاعی برخوردار است، آدمی را از مرحله ی اعجاب و تحسین در برابر ارزشمندان به مرحله ی ادراک و تقویم ارزش ها می رساند.(3)

به همین دلیل، جوان هرگاه به دور از التهاب و هیجان باشد، می تواند بهتر بیاندیشد. انتزاعی بودن اندیشه در پسران، فراگیر و در دختران، به واقع گرایی نزدیک تر است. به دیگر سخن، پسران بیشتر از دختران، اهل تحلیل، بحث واظهارنظر

ص:43

هستند.

توانایی حافظه نیز در این دوره رشد می کند؛ زیرا حافظه یک استعداد است و بدین گونه، جوان می تواند مسایل را حفظ کند. این توانایی در دختران بیشتر است. گفتنی است: «پسران در مدرکات قوی تر هستند. تکمیل و رشد حافظه سبب می شود جوان منطقی تر و متفکرتر باشد و آموخته ها را بهتر به کار بندد.(1)

ص:44

مقاومت و ایستادگی در برابر زرق و برق را ندارد».(1)

مقام معظم رهبری نیز در این باره چنین فرموده است:

جوان در حال تکوین هویت جدید خود است. مایل است شخصیت جدید او به رسمیت شناخته شود.(2)

واژه ی خود را بیشتر مترادف هویت به کار می رود. قرآن کریم، «خسران خود» و «فراموشی خود» را این گونه بیان می دارد:(3)

قَد خَسِرُوا اَنْفُسَهُم وَ ضَلَّ عَنْهُم ما کانُوا یَفْتَرُونَ.(4)

همانا خود را باخته اند و معبودهای دروغین از دست شان رفته است.

یا:

نَسُواْ اللّهَ فَأَنَسئهُمْ اَنْفُسَهُم.(5)

از خدا غافل شدند و خدا را از یاد بردند. پس خدا خودشان را از خودشان فراموشاند و خودشان را از خودشان غافل ساخت.

حضرت علی علیه السلام در سخنی گهربار، گم شده ی حقیقی را خود انسان معرفی

ص:45

می کند:

عَجِبتُ لِمَن یَنْشُدُ ضالَّتَهُ وَ قَد اَضَلَّ نَفْسَهُ فَلایَطْلُبُها.(1)

در شگفتم از کسی که در جست و جوی گم شده اش برمی آید، حال آن که «خود» را گم کرده و در جست وجوی آن نیست.

ایشان در جای دیگر، راه برخورداری از رحمت الهی را در شناخت «خود» می داند:

رَحِمَ اللّه عَلِم من این و فی این و الی این.(2)

خدا رحمت کند کسی را که می داند از کجا آمده است، در کجا هست و به کجا می رود.

گذشتن از این دوره ی بحرانی و دسترسی به هویت راستین، احساسی عمیق، ارزشمند و اعتمادآفرین را در فرد پدید می آورد که حتی در تنهایی نیز دیگر احساس تنهایی و بی کسی نمی کند.

ص:46

کنند. با فراهم بودن زمینه برای جولان دادن این غریزه ها، مقاومت جوان در هم می شکند و به راهی که شایسته ی او نیست، رهنمون خواهد شد. در این وضعیت تنها ایمان فرد یا ترس جوان از قانون می تواند او را به راه بیاورد.

غریزه ی جنسی نیرومندترین غریزه ی دوران جوانی است که اگر به درستی و در راه فطری آن به کار نرود، به کشنده ترین غریزه تبدیل خواهد شد. فشار غریزه یجنسی، عفت را که به طور طبیعی در شمار فضایل اخلاقی است، بی ارزش جلوه می دهد و حجاب و حیا را از میان می برد. نگاه های شهوت آلود جوان، آتش غریزه ی جنسی را شعله ورتر می کند و تماشای فیلم ها و عکس های مستهجن، جوان را به بی قیدی، هرزگی و ناپاکی می کشاند. در این بحث بر آن سیستم که به راه مبارزه با این غریزه ها بپردازیم، ولی به طور گذرا دیدگاه اسلام را در این باره می آوریم.

مرحوم فلسفی درباره ی ناتوانی آدمی در برابر غریزه ی جنسی می گوید:

اگرچه برای محدود کردن تمایلات نفسانی و جلوگیری از اعمال تهاجمی غرایز، عوامل دیگری مانند نظارت، قوانین کیفری و... وجود دارد، ولی در دنیای متمدن کنونی، عقل، علم و تربیت، سه عامل بزرگ برای رام کردن غرایز شناخته شده و مربیان بر آن تکیه می کنند.(1)

ایشان به این پرسش که: چرا با وجود این سه عامل بازدارنده، انسان در برابر هیجان شهوانی و خواهش های غریزی تسلیم می شود؟ چنین پاسخ می دهد:

بزرگ ترین نیرویی که مردم را در کارهای پسندیده و ناپسند به جنبش وا می دارد، نیروی احساس است. تمایلات غریزی و خواهش ها نیز از گروه احساسات بسیار قوی هستند و برای غلبه بر آن ها باید از عاطفه و احساسی قوی تر استفاده کرد.(2)

ص:47

اسلام در صورت فراهم نبودن زمینه ی ازدواج، تنها راه چیرگی بر غریزه ی جنسی را پناه بردن به مذهب، عشق به خدای بزرگ، محبت به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، ائمه ی معصومین و اولیای الهی و دشمن داشتن دشمنان خدا و ایشان می داند.

ص:48

یَنْبَغی لِلْعاقِلِ اَنْ یَحْتَرِسَ مِن سُکْرِ المالِ و سُکرِ القُدرَةِ وَ سُکْرِ العِلْمِ وَ سُکْرِ المَدْحِ و سُکْرِ الشَّبابِ؛ فَاِنَّ لِکُلِّ ذلِکَ رِیاحَ خَبیثَةٌ تَسْلُبُ الْعَقْلَ وَ تَستَخِفُ الوَقارِ.(1)

شایسته است انسان خردمند، خود را از مستی ثروت، قدرت، دانش، چاپلوسی و جوانی، در امان نگاه دارد؛ زیرا هریک از این ها، بادهای مسموم و پلیدی دارند که خرد را نابود می کند و آدمی را خفیف و بی شخصیت می سازد.

به طور کلی، اندیشه در دوره ی جوانی، در سیطره ی احساسات آتشین قرار دارد و جوانان نیز کمتر زیر بار رهنمودهای عقل می روند. علی علیه السلام به دلیل ناتوانی جوانان در درست به کار بستن قوه ی خرد، جوانان را هنگام خطا کردن، معذور می داند.

علی علیه السلام فرموده است:

جَهْلُ الشَبابِ مَعذُورٌ و عِلْمُهُ مَحْصوُرٌ.(2)

عذر نادانی جوان پذیرفته است و دانش او محدود و محصور است.

به همین دلیل گفته اند که جوانان کم تجربه باید از گنجینه ی تجربه و خرد پیران، مدد گیرند و توانایی جسمانی خود را هدر ندهند.

امام علی علیه السلام در جایی دیگر فرموده است:

رأْیُ الشَّیخِ اَحَبُّ اِلَیَّ مِنْ جَلَدِ الغُلام.(3)

ص:49

اندیشه ی پیرمرد نزد من از قوت جوان، محبوب تر است.

نگاهی گذرا به احکام شارع مقدس نشان می دهد که شرع با آگاهی از این مسأله، در امور حساس اجتماعی، شرط رسیدن به بلوغ جنسی را کافی ندانسته و بلوغ عقلی را با تعبیر «انس رشد» بر آن افزوده است.

از ابن سنان روایت شده است که به امام صادق علیه السلام عرض کرد: چه هنگاماموال نوجوان در اختیارش گذاشته می شود؟ امام در پاسخ فرمود:

اِذا بَلَغَ و اونسَ مِنهُ رُشْدٌ وَ لَمْ یَکُنْ سَفیها اَو ضَعیفا.(1)

هنگامی که بالغ شود و رشد عقلی او آشکار شود و سفیه یا کم خرد نباشد.

باید دانست مشکل نارسایی عقل جوان حتی با رسیدن او به سن رشد عقلی نیز حل نمی شود. البته این رشد برای تصرف وی در اموال اش کافی است. زمانی می توان از خطر ضعف عقل در امان بود که جوان به رشد نهایی و شکوفایی کامل عقلی دست یابد که این درجه نیز دیر به دست می آید.

سطحی نگری که پی آمد رشد نیافتن عقل است، جوان را در بیشتر امور زندگی اعم از ذهنی و رفتاری به گونه ای شتاب ناخواسته وا می دارد. او درنگ، اندیشه، بردباری و هرآن چه را از سرعت او بکاهد، بر نمی تابد. به همین دلیل، عبارت هایی مانند «نمی شود»، «نباید» و «سخت است» در نظر او، مفاهیمی ناپذیرفتنی جلوه می کند. بدیهی است سرعت در کارها تا آن جا که مایه ی نشاط، چابکی و ابتکار باشد، سودمند است و پسندیده، ولی چون از اندازه بگذرد، خطرناک خواهد بود. معمولاً شتاب زدگی در کارها جز در جایی که عواملی هم چون: ایمان، بصیرت، تدبیر و مشاوره با آن همگام هستند، به انحراف خواهد انجامید.

ص:50

دوره های رشد و تکامل دینی در جوانان(1)

بی تردید، شناخت هرچه بیشتر ویژگی های اندیشه ی دینی در مخاطبان جوانِ رسانه، راه را برای گزینش روش های مناسب آموزش دینی هموار خواهد کرد. چون جامعه ی علمی کشور ما کمتر به این موضوع پرداخته است، ناچاریم به منابعدیگر رجوع کنیم. مفاهیم اسلامی ویژگی های جامعه ی ما با دیگر ادیان و جامعه ها تفاوت دارد، ولی بسیاری از نتایج به دست آمده از پژوهش های دیگران را می توان برای آموزش دینی جوانان و نوجوانان به کار بست. بسیاری از ویژگی های اندیشه ی دینی به ویژه دوره ی کودکی از ویژگی های فطری و روانی اثر می پذیرد که در همه ی انسان ها مشترک است. افزون بر آن، بسیاری از مفاهیم کلی دینی که در این پژوهش ها بررسی شده اند، در همه ی ادیان الهی مشترک اند و کم و بیش همه ی جوانان، نوجوانان و کودکان با آن آشنایی دارند.

در این نوشتار، از میان اندیشه های نظریه پردازانی هم چون: پیاژه،(2) هارمز(3) وگلدمن،(4) پژوهش های نظریه پرداز اخیر را برگزیده ایم. اگرچه گستره ی پژوهش های گلدمن در امور کودکان و نوجوان است، ولی نتیجه ی آن با بحث ما هم آهنگی دارد.

ص:51

دوره ی اول: اندیشه ی پیش عملیاتی شهودی (تا 7 _ 8 سالگی) که آن را «اندیشه ی مذهبی شهودی» نامیده است.

دوره ی دوم: اندیشه ی عملیاتی عینی (7 و 8 _ 13 و 14 سالگی) که آن را «اندیشه ی مذهبی عینی» نامیده است.

دوره ی سوم: اندیشه ی عملیاتی صوری (13 و 14 سالگی به بعد) که آن را «اندیشه ی مذهبی انتزاعی» نامیده است.

گلدمن برای شناساندن این دوره ها، پس از تعریف داستان های دینی برای کودکان، پرسش هایی را آورده است. از جمله ی این داستان ها می توان به چگونگی نزول وحی بر حضرت موسی علیه السلام در وادی مقدس طوی، آتش گرفتن بوته ی درخت و شکافته شدن رود نیل اشاره کرد. اینک از میان دوره های یاد شده، به دوره ی سوم می پردازیم:

ص:52

طبیعی و فوق طبیعی _ و گاه ترکیبی از این دو _ تقسیم بندی انجام داده اند. اینک برای نمونه، فوق طبیعی بودن شکافتن دریا بدین گونه مطرح شد: «راهی از کف دریا بالا آمد و در مسیر موسی قرار گرفت، خدا این کار را انجام داد.» سپس پرسیده شد! چگونه؟ مخاطب پاسخ داد: «اگر خدا خالق همه چیز است، پسمی تواند آن گونه که می خواهد آن ها را خلق کند».

باید دانست تفاوت های فردی نیز بر شیوه ی اندیشه ی دینی اثر می گذارد. تفاوت در «سرعت دریافت» به ویژگی های فردی و تجربه ی مذهبی مانند: ارتباط نزدیک با مکان های مذهبی، برپایی مراسم عبادی، خواندن کتاب های دینی و عادت های مذهبی پدر و مادر مربوط است.

براساس یافته های گلدمن، اندیشه ی دینی، همان گونه ها و روش هایی را به کار می گیرد که در دیگر زمینه های اندیشه به کار می رود. این مسأله، ارتباط نزدیک اندیشه ی منطقی و دینی را تأیید می کند. چون در رشد دینی کودک، میان عقل و احساس و علم و ایمان گونه ای به هم پیوستگی وجود دارد، او تنها متناسب با روند اندیشه ی عملیاتی خود می تواند نگرش الهی خویش را نسبت به جهان شکل دهد.

به یقین، دغدغه های دینی و اسلامی جامعه، ما را در سامان دهی برنامه های خویش براساس یافته های کارشناسان دیگر جامعه ها به ویژه غیرمسلمانان، تا اندازه ای محتاط می کند. به همین دلیل، نظریه ی گلدمن نیز باید از بوته ی آزمایش دینی ما بگذرد. یکی از پژوهش گران ایرانی در پژوهش خود به نام «درک کودکان دبستانی از مفاهیم دینی» که براساس همان برداشت های ابداعی گلدمن انجام گرفته است، مطرح می کند که «کودکان ایرانی همان مراحل را در سیر اندیشه ی مذهبی می پیمایند که گلدمن در اندیشه ی دینی به دست آورده است».(1)

ص:53

ص:54

دسته قرار می گیرند:

1 _ گروهی که پس از گرایش به دین و ارزش ها، به اجرای آموزه های دین و اصول ارزشی، پای بند هستند.

2 _ گروهی که پس از گرایش به دین و ارزش ها، به اجرای آموزه های دین و ارزش ها، پای بند نیستند.

دسته ی دوم، جوانان گرایش نیافته به دین و ارزش ها هستند که خود به سه دسته تقسیم می شوند:

1 _ گروهی از جوانان که به دلیل ناآگاهی یا در دسترس نبودن منابع و مراکز تبلیغی، تاکنون با دین و مفاهیم آن آشنا نشده اند.

2 _ گروهی که به دلیل بی توجهی به دین و ارزش ها یا تأثیرپذیری از تهاجم فرهنگی بیگانه، هنوز برای آشنایی با مفاهیم دینی و ارزشی، گام پیش ننهاده اند.

3 _ گروهی از جوانان که در شمار دشمنان و مخالفان دین، انقلاب، نظام مقدس اسلامی و ارزش هایند و با آن مبارزه می کنند.

ص:55

هم چنین براساس این پژوهش، بیشتر پاسخ گویان، یادگیری آموزش های مذهبی را برای زندگی خود، کارآ و سودمند دانسته اند. بنابراین، ریشه ی این تفاوت ها را باید در نوع آموزش، فرآیند فرهنگ پذیری جوانان در زمینه ی مسایل دینی، شرایط سنی، شیوه ی آموزش، ارایه ی اطلاعات درست، شرایط زمانی و... جست وجو کرد.

6 _ بسیار زیاد

5 _ زیاد

4 _ متوسط

3 _ کم

2 _ بسیار کم

1 _ هرگز

نمودار شماره (1) میزان شرکت پاسخ گویان در مراسم و مجالس مذهبی گوناگون براساس نمره ی میانگین رتبه ای(1)

01/5

19/4

7/3

24/3 36/3

9/2

3/2

نماز جمعه نماز جماعت روضه خوانی ها هیأت های مذهبی دوره ای مجلس دعا و نیایش زیارت قبور امامان یا امام زاده ها مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه محرم

ص:56

این پژوهش، میان رفتار علمی پاسخ گویان با باورها، پندارها و گرایش های مذهبی آنان، ارتباطی معنادار را نشان می دهد. البته شدّت پای بندی پاسخ گویان دقیقا با شدت باورها یا سلیقه های مذهبی آنان هم آهنگ نیست. این امر به ویژه درباره ی میزان شرکت در مجالس و مراسم مذهبی گوناگون، بیشتر به چشم می خورد. در این حالت، شرکت در برخی مراسم ها و مجالس بسیار پایین است.

مقایسه ی نتایج به دست آمده براساس مشخصات فردی نشان می دهد که گروه سنی 25 _ 30 ساله، باورهای مذهبی تری نسبت به سنین پایین تر دارند. هم چنین زنان بیشتر از مردان و صاحبان تحصیلات ابتدایی و راهنمایی بیش تر از سطح های تحصیلی بالاتر می خواستند به عنوان فردی مذهبی شناخته شوند. در زمینه ی گرایش ها، تفاوت های چندانی میان گروه های پاسخ گو دیده نمی شود. شرکت در مجالس و مراسم مذهبی، برخی تفاوت ها را نشان می دهد. میزان شرکت مردان و صاحبان تحصیلات دبیرستان و دیپلم در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام در ماه محرم بیشتر از دیگران است. در مقابل، زنان افراد متأهل دارای تحصیلات راهنمایی و پایین تر بیشتر در روضه خوانی ها شرکت می کنند. صاحبان تحصیلات ابتدایی و راهنمایی، بیشترین میزان شرکت هیأت های مذهبی دوره ای را داشتند. درباره ی نماز جمعه، کمترین میزانِ شرکت، به پاسخ گویان 15 _ 19 ساله مربوط است. (نمودار 1)

هرچند براساس مشخصات فردی، تفاوت های فردی زیادی دیده نمی شود، ولی روابط آماری معنی داری میان باورها رفتارها و سلیقه ها وجود دارد. بر این اساس، رفتار فرد از نظر پای بندی به واجبات یا شرکت در مجالس و مراسم

ص:57

مذهبی با باورها و نوع نگرش فرد، رابطه ی مستقیم دارد. هرچه باورهای فرد نسبت به مذهب محکم تر بوده و نگرش مثبت تری نسبت به جایگاه مذهب در زندگی داشته باشد، علاقه ی او به مسایل مذهبی، بیشتر و رفتارهای مذهبی او نیز فراوان تر است.

به نظر می رسد دگرگونی در پندارها و باورهای فرد به دگرگونی در گرایش ها، باورها و رفتارهای فرد می انجامد. از دیدگاه پاسخ گویان، مهم ترین عوامل بی توجهی برخی جوانان به دین و مذهب عبارت است از: نبود آموزش های مناسب از سوی خانواده و دیگر نهادهای اجتماعی و ناآشنایی جوانان با دین.

جمع بندی:

1 _ بیشتر جوانان، آموزش های مذهبی را سودمند می دانند.

2 _ حضور جوانان در مجالس مذهبی به ویژه مجالس روشنگر و مستمر (نماز جمعه، نماز جماعت) کم است.

3 _ میان رفتار عملی و باورها، گرایش و نگرش جوانان به دین و آموزش های دینی، ارتباط معناداری وجود دارد.

4 _ دلیل بی توجهی جوانان به دین را می توان این گونه نشان داد:

گرایش نداشتن به دین

نگرش نادرست به دین

نبود آموزش های مناسب از سوی خانواده و نهادها

شناخت نادرست برخی جوانان از دین

+

5 _ نخستین گام برای تشویق جوانان به دین و «اصلاح نگرش های نادرست جوانان نسبت به دین و دین داری»، آموزش های مناسب است.

ص:58

ص:59

ص:60

عدالت خواهی، ایثارگری، ریشه کن کردن جرم، بشردوستی.

3 _ نیازهای اقتصادی: شغل طلبی، آزادی در مصرف، مهارت شغلی.

4 _ نیازهای فرهنگی: آگاهی خواهی، نوجویی، پرسش گری، ارزش طلبی، منطقی کردن فرهنگ، نوآفرینی.

5 _ نیازهای دیگر: رعایت آداب و رسوم، حرمت گذاری به سنن و ارزش ها، ارزش دوستی، تیزبینی در کارها، کوشش برای آفرینندگی و رسیدن به نام و نان یا کار خالصانه.

و _ نیازهای عالی انسانی: فطرت بیدار جوان و قلب دور از تاریکی های او، هنوز حَرمِ غیر نشده است. به همین دلیل، صبغه ی الهی موجود در او، نیازهای الهی و آسمانی پدید می آورد مانند: مبدأجویی، هدف مندی، معرفت خواهی، کمال جویی، حقیقت یابی، زیبایی دوستی و پاکی.

ص:61

ص:62

ص:63

پرسش شونده برمی گزینیم. این افراد، جامعه ی آماری ما را تشکیل می دهند. همگن بودن اعضای جامعه ی آماری و شباهت داشتن آنان با جامعه ی واقعی، در واقع نمایی نتایج بسیار مؤثر خواهد بود.

2 _ طرح دو پرسش کلی: برای دریافت دیدگاه جامعه ی آماری، دو پرسش کلی درباره ی موضوع مورد سنجش طرح می شود.

3 _ تهیه ی پرسش نامه ی نخستین: پرسش نامه ای براساس پاسخ های داده شده به دو پرسش یاد شده و بهره گیری از تجربه ها و پژوهش کتاب خانه ای، تهیه شود.

4 _ مشورت با کارشناسان: با دریافت پاسخ های داده شده به پرسش نامه ی نخست و ارایه ی آن به کارشناسان، پیشنهادهای آنان، بررسی و پرسش نامه ی دوم تهیه می شود.

5 _ مشورت دوباره با کارشناسان: پس از بررسی پاسخ های پرسش نامه ی دوم، دوباره با کارشناسان مشاوره می شود.

6 _ تهیه ی پرسش نامه ی نهایی: پس از انجام کارهای بالا، پرسش نامه ی اصلی، تهیه می شود و سنجش نهایی صورت گیرد. هر پرسش باید پاسخ پنج گزینه ای داشته باشد (بسیار خوب، خوب، متوسط، بد، بسیار بد).

7 _ ارزیابی پاسخ ها: ارزش هر پاسخ براساس ملاک زیر تعیین می شود:

هر پرسش پنج درجه دارد و از 1 تا 5 نمره بندی می شود:

543 21

بسیار خوب خوب متوسط بد بسیار بد

ارزش هر پاسخ از رابطه ی زیر به دست می آید:

100 × حداکثر نمره ای که ممکن است نمره ی به دست آمده = ارزش هر پاسخ

اگر پرسشی که از 10 نفر پرسیده شده است، دارای 3 پاسخ بسیار «خوب»، 2 پاسخ «بد» و 5 پاسخ «متوسط» باشد، این گونه ارزیابی می شود:

76% = 100 × 50 38 = 100× 10×5 3×5+2×4+5×3+0×2+1×0 = ارزش

ص:64

به دست آوردن ارزش همه ی پاسخ ها، به برنامه ریز یاری می رساند تا از دیدگاه مخاطبان درباره ی اولویت بندی نیازهای خود، تصویری شفاف به دست آورد.

باید گفت سنجش اولویت در نیازها به دلیل اهمیت فراوان آن نزد مخاطبان و برنامه ریزان، به دقت فراوان در شیوه، اصول و شاخص های انجام آن بستگی دارد. در این صورت، می توان به هدف اصلی برنامه های فرهنگی و دینی دست یافت که همانا تقویت بنیه ی دینی و ارزشی و از بین بردن نارسایی در باورها و رفتارها است.

ص:65

رفتار فرد آشکار می سازد.(1)

بنابراین، عقل همان موهبت الهی است که راه وحی و رسالت را به انسان نشان می دهد و آدمی را از مرحله ی طبع که دوره ی توحش، شهوت و غریزه است، به مرحله ی فطرت می کشاند که دوره ی مدنیّت و پیروی از نظم و قاعده است.(2)

ضرورت وحی و رسالت آن چنان که عقل تبیین می کند، به حوزه ی زندگی اجتماعی، منحصر نمی شود. انسان از آغاز تا فرجام زندگی برای انجام دادن کارهای خود باید مسیر خویش را تشخیص دهد که حد و مرز این مسیر را احکام تکلیفی الهی مشخص می کند.

ص:66

ص:67

... وَ رَهْبانِیَّةً اَبْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ.(1)

و رهبانیتی (ترک دنیایی را) که از پیش خود درآوردند، ما برایشان مقرر نکردیم

ص:68

چیزی که از دنیا به آن می رسی، رسیدن به لذّت و خوشی یا به کار بردن خشم (در انتقام کشیدن و رنجانیدن) بنا شد، بلکه باید خاموش کردن باطل و نادرستی و زنده کردن (برپا داشتن) حق و درستی باشد. هم چنین باید شاد باشی به چیزی که از پیش فرستاده ای و افسرده باشی به چیزی که جا گذاشته ای (در دنیا برای آخرت به جا نیاورده است) و اندیشه ات برای پس از مرگ باشد.

انسان به رشد و تکامل نیاز دارد تا مقام عبودیت الهی را دریابد. تلاش او برای رسیدن به رفاه دنیایی نیز تنها به این دلیل ارزشمند است که این رفاه و آسایش، پیش زمینه ی پویایی بیشتر او برای گام نهادن در راه بندگی است. از این رو، اگر تلاش یاد شده اصالت بیابد و رفاه طلبی و آسودگی خواهی، به صورت اصلی تریننیاز انسان درآید، آدمی از مسیر دین و شرع خارج شده است. باید دانست در احادیث اهل بیت علیهم السلام ، تلاش برای بهبود بخشیدن وضعیت زندگی مردم از مهم ترین وظایف حاکمان دینی به شمار آمده است. این سخن بدین معنا است که شرع، نیازهای مادی انسانی و پاسخ گویی به آن ها را ناپسند نمی داند. شرع تنها با افراط و تفریط در برآوردن نیازها و واقعی دانستن نیازهای دروغین، مخالف است.

بر این اساس، آن چه امروزه در جهان به عنوان نیازهای جامعه انسانی مطرح می شود، نیازهای راستین انسانِ دین دار نیست. نیازهایی مانند: نیاز به توسعه و پیشرفت بی حد و مرز در سیاست، اقتصاد، تکنولوژی، نیاز به تفریح و لذت های زیستی و... نیازهایی دروغین است و راه را برای شناخت نیاز حقیقی می بندد.

گرایش افراطی به جنس مخالف، سرگرمی، گریز از واقعیت و مشکلات بی توجهی به قوه ی اندیشه، عافیت جویی، غفلت و... نیازهایی دروغین است که برخی مکاتب های غربی آن را نیازهای اصیل و راستین انسان می دانند. آشکار است که چنین برداشتی، در نگرش نادرست آنان از جهان هستی، خدا و انسان ریشه دارد.

در پایان باید یادآوری کرد که در دین مبین اسلام، نیازهای حقیقی اعم از

ص:69

زیستی و روحی و روانی، با خردمندانه ترین شیوه ها برآورده می شوند. به دیگر سخن، شرع هیچ گاه در پی سرکوب نیازها بر نمی آید، بلکه تعدیل و نظارت بر آن ها را خواهان است.

ص:70

ص:71

ص:72

تلویزیون، بحث شناخت ماهیت تلویزیون را پیش می کشیم. در ادامه، با نشان دادن مسیر حرکت یک فرد برای دین دار شدن، به الگوی انتقال مفاهیم دینی می پردازیم که هسته ی اصلی این بخش است. در پایان، موانع موجود بر سر راه انتقال مفاهیم دینی بررسی می شود.

ص:73

2 _ هنجارها: دسته ای دیگر از مفاهیم است که احکام پنج گانه (وجوب، حرمت، کراهت، استحباب و اباحه) بر آن بار می شود.

3 _ ارزش ها: ویژگی های اخلاقی پسندیده است که انسان دین دار برای دست یابی به آن تلاش می کند.

شایسته است در همین آغاز، اهداف خود را مشخص کنیم. اهداف ما بدین قرار است:

الف _ شناخت ویژگی های هر دسته از مفاهیم (پژوهش در منابع).

ب _ گزینش و برنامه ریزی برای آن دسته از مفاهیم دینی که با درک و نیاز واقعیِ جوان، هم آهنگی بیشتری دارد (اولویت سنجی).

ج شناختِ موانع موجود در راه آموزش و انتقال مفاهیم و یافتن راه کارهایبرون رفت از این مشکل (آسیب شناسی).

د _ دست یابی به شیوه های درست، جذاب و متناسب برای یادگیری، آموزش و انتقال مفاهیم (الگوسازی).

برای رسیدن به این اهداف، دسته بندی پنج گانه ی زیر را برگزیده ایم:(1)

ص:74

به طور کلی داشتن تجسم عینی از مفاهیم انتزاعی اعتقادی، به پردازش قوه ی تخیل بستگی دارد که دوره ی جوانی نیز مناسب ترین مرحله برای پذیرش این گونه پیام ها و مفاهیم است.

ص:75

ص:76

ص:77

پیام، مشابهت معنی ایجاد شود.(1)

این تعریف از تبلیغ اسلامی در واژگان ارتباطات را می توان معادلِ «انتقالِ مفاهیم دینی» به وسیله ی رسانه و برقراری ارتباط دوسویه دانست. افزون بر آنباید گفت «وجود مشابهت معنی میان فرستنده و گیرنده»، شرطی است که دوام آن به ایجاد ارتباطی دوسویه می انجامد. بنابراین، مباحث برگرفته از کتاب یادشده را که به تبلیغ اسلامی مربوط است، به ارتباط با رسانه تعمیم می دهیم و با عنوان جایگزین «انتقال مفاهیم دینی» بیان می کنیم.

ص:78

برای القای مطلب، شتاب بخشیدن به آموزش و آسان ساختن پذیرش آن از سوی مخاطب بهره گرفته شود، ولی هدفِ نهایی آن است که مخاطب، آن پیام را بپذیرد. شاید بتوان از این مرحله با عنوان «اسلام» یاد کرد.

ص:79

ص:80

تبلیغی که ما به دنبال آن هستیم، غیر از تبلیغ مصالح در دنیاست. تبلیغ ما، رساندن واقعیت به ذهن هاست و حقیقت چیزی شریف، عمیق و بسیار والاست.(1)

ص:81

پیام در راه دریافت پیام چه دوره هایی را می پیمایند؟ این دو مطلب در ارایه ی روش های درست و اثرگذار انتقال مفاهیم بسیار اهمیت دارد. از این رو در بخشی جداگانه بررسی شده است.

5 _ بازخورد:(1) اگر فرستنده ی پیام، پس فرستِ مخاطبان خود را دریافتکند و نتیجه ی آن را در فرستادن پیام های آینده به کار بندد، «بازخورد» انجام داده است. اگر بازخورد انجام نشود، به ارتباط دوسویه ی مورد نظر دست نخواهیم یافت.

باید گفت مخاطبان ناگزیر نیستند واکنشِ خود در برابر پیام فرستاده شده را به آگاهی فرستنده ی پیام برسانند، بلکه فرستنده برای تصحیح پیام های خود، باید از واکنش مخاطبان خود و اثرگذاری پیام های فرستاده شده اش آگاه شود.

محاسبه و ارزیابی پیوسته برنامه ها یک اصل مسلّم اسلامی است که سرمشق ما در لزومِ دخالتِ بازخورد در فرآیند انتقال پیام است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این زمینه می فرماید:

مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلی عُیُوبِهِ، وَ اَحاطَ بِذُنُوبِه، وَ اسْتَقالَ الذُّنُوبَ، وَ اَصْلَحَ الْعُیُوبَ.

هرکس به محاسبه ی نفس خود پردازد، از عیب هایش آگاه می شود و به گناهانش پی می برد و از خداوند طلب گذشت از گناهان می کند و عیب ها را می زداید.(2)

اندازه گیری پی آمدهای پیام ارسالی که شرط اصلی بازخورد است، به دلیل

ص:82

گستردگی روش ها و ابزارها، امری تخصّصی و پیچیده است که تنها با تکیه بر دیدگاه های روان شناسی، مردم شناسی و جامعه شناسی می توان بدان دست یازید. مشکلات بررسی فرآیند بازخورد در رسانه، امری تخصصی و کارشناسانه است که زیاد بودن فاصله و وجود واسطه میان فرستنده و گیرنده، بر دشواری کار می افزاید. امروزه در بیشتر دستگاه ها و بخش های تبلیغی یا رسانه ای، بخشی با عنوان نظرسنجی و یا سنجش افکار عمومی پدید آمده است که با سامان دهی همین امر، به دریافت و بررسی افکار مخاطبان می پردازند. بدین گونه از نیازها و شرایط یکدیگر، آگاه می شوند و برای بهبود ارتباط دوسویه تلاش می کنند.

6 _ گذرگاه: در مواردی که فرستنده ی پیام به جای یک فرد، یک مجموعه یا یک مؤسسه باشد، پیام یاد شده مراحلی را می پیماید تا پس از آن فرستاده شود. درهر یک از این (مراحل) افرادی با مسؤولیت های گوناگون قرار دارند که متناسب با وظیفه ی خود تغییرهایی در آن پدید می آورند و گاهی نیز بخش هایی از آن را حذف می کنند. چه بسا پیام هایی که با تلاش فراوان، تولید می شود، ولی به دلیل نامناسب بودن درون مایه در گذرگاه نهایی می ماند. برعکس، پیام های ارزنده ای نیز هستند که بدون گذشتن از گذرگاه ویژه به فرستنده می رسد و نزد اهل فن ارزش و اعتباری ندارند.

این موضوع در ارسال مفاهیم دینی و ارزشی، اهمیت بیشتری دارد. در این حالت، ارسال پیام ارزشی در قالب هنری مورد نظر است. بنابراین به دو گذرگاه ارزشی و هنری نیاز دارد. برای این که این مرحله به درستی و با دقت انجام شود، باید کارشناسان دینی که با فن و هنرِ ساخت نیز آشنایی دارند، پیش از مرحله ی اجرا، بدین کار دست زنند.

نکته ی مهم در این وضعیت، توجه به اقبال عمومی و پذیرش مخاطبان است. با سنجش و ارزیابی میزان موفقیت یک برنامه در جذب مخاطبان (هنگام پخش برنامه و هم زمان با انتقال پیام) می توان میزان اقبال عمومی را دریافت. باید این

ص:83

حالت را در پیام دهندگان آفرید که در صورت ناکامی پیام شان در جذب مخاطب، پیام را از فرآیند اطلاع رسانی، خارج کنند و اجازه دهند پیام شایسته و گویاتری جای آن را بگیرد.

ص:84

ص:85

به طور خاص و همه ی اقشار جامعه به طور عام، نباید از نقش اساسی پندارمان درباره ی ماهیت این وسیله در طراحی روش ها، چشم بپوشیم. این سخن بدان روست که دیده می شود پیام ارزشی برخی برنامه ها با وجودِ داشتن هدفی دینی و ارزشی در ساخت آن، در لابه لای ماهیتِ غفلت آفرین آن برنامه و این وسیله، محو می شود.

این نکته هاست که ما را وا می دارد تا پیش از پرداختن به راه کارهای عملی و پیش از رسیدن به اندیشه ی سودانگارانه، اندکی در ذات و ماهیت این وسیله ی ارتباطی اندیشه کنیم و آن را درست بشناسیم. «بی تردید، اگر یک معرفت حکیمانه نسبت به ماهیت این ابزار، چراغِ راهِ کاربرد آن نباشد، از عهده ی استخدام این وسایل برای صورت ها و معانی و پیام های نشأت گرفته از تفکر مستقل خویش برنخواهیم آمد».(1)

در آغاز این بخش، روند دگرگونی رسانه های ارتباطی و پیشینه ی تلویزیون را بررسی می کنیم. سپس به بازخوانی دیدگاه های کارشناسان علوم ارتباطات و دیدگاه شهید آوینی در این باره می پردازیم. در پایان نیز با محور قرار دادن دیدگاه های کلی مقام معظم رهبری، دیدگاه و اصولی را مطرح می کنیم که روش های پیشنهادی برای انتقال مفاهیم دینی بر اساس آن ارایه می گردد.

ص:86

این 4 دوره بدین قرار است:(1)

1 _ دوران ارتباط شفاهی (صدر اسلام و دوران بنی امیه)؛

2 _ دوران ارتباط تدوینی یا خطی (از دوره ی عباسیان تا دوران معاصر)؛

3 _ دوران ارتباط چاپ و روزنامه ای (از زمان آغاز چاپ و پیدایش فنون روزنامه نگاری)؛

4 _ دوران ارتباط رادیو _ تلویزیونی (از آغاز قرن حاضر و پس از کشف موج های رادیویی)

براساس تقسیم بندی دیگر، رسانه های ارتباطی را می توان چنین دسته بندی کرد:

1 _ وسایلی که مورد مطالعه قرار می گیرند: مطبوعات، کتاب، نشریات و...

2 _ تکنیک های هنری: سینما، تئاتر، نمایش، نقاشی، خوش نویسی، صنایع دستی و...

3 _ تکنولوژی ارتباطات و مخابرات: رادیو و تلویزیون، ماهواره، رایانه، اینترنت و...

4 _ آیین های مذهبی: سخنرانی ها، جلسه های دینی، سمینارها، اجلاس ها و...

ص:87

ص:88

به دست جَک روبی را می توان نخستین کار تلویزیون دانست.(1)

ویژگی های تلویزیون(2)

تلویزیون در میان وسایل ارتباطی، وسیله ای است که ویژگی های دیگر رسانه ها (مطبوعات، رادیو، سینما، تئاتر) را نیز در خود گرد آورده است. این ویژگی ها بدین قرار است:

1 _ سرعت انتشار: تلویزیون می تواند اخبار تازه را با سرعت نور به آگاهی بینندگانش برساند. از میان رسانه های ارتباطی تنها رادیو می تواند با این رسانه به رقابت برخیزد؛ زیرا هر دو اطلاعات را به وسیله ی امواج الکترومغناطیس پخش می کنند.

2 _ قدرت اثرگذاری: تلویزیون هم زمان بر دو حس بینایی و شنوایی بیننده اثر می گذارد و همین ویژگی، آن را در جایگاهی ویژه قرار داده است.

3 _ نیاز نداشتن به واسطه: یک برنامه ی تلویزیونی برای رسیدن به نظرِ مخاطبِ خود، به واسطه نیازی ندارد. مطبوعات به خدمات پستی و فیلم ها به سالن نمایش نیاز دارند؛ ولی تلویزیون بی واسطه به خانه ها راه می یابد.

4 _ گستره ی انتشار: تلویزیون می تواند به طور هم زمان، شمار بسیاری از بینندگان به (مراتب بیشتر از خوانندگان مطبوعات یا شنوندگان رادیو) را

ص:89

پوشش دهد.

5 _ فراوانی مطالب: تلویزیون برای اقناعِ مخاطبان گوناگون خود، برنامه های خبری، آموزشی، تفریحی، تبلیغی متنوعی ارایه می دهد. براساس یک پژوهش، در شهرهای بزرگ «هر فرد روزانه به طور متوسط 1500 بار مورد هجوم پیام های رسانه های ارتباط جمعی قرار می گیرد» که بخش بزرگی از این پیام ها را تلویزیون می فرستد.

6 _ پیوستگی انتشار: پخش برنامه های شبانه روزی و انتشار پی درپی آخرین اخبار و اطلاعات جهان و تکرار برنامه ها سبب شده است مخاطبان پیوسته با تلویزیون ارتباط داشته باشند.

ص:90

ص:91

واقعیت پژوه، هیجان خواه، متّکی به خود در امر اصلاح و پیشرفت، کمال گرا، جست وجوگر خوش ذوق، خوش گذران، سودجو و واقعیت گریز.

هم چنین بررسی فیلم های ساخته شده در دهه ی 1970 نشان می دهد که موضوع هایی هم چون: خشونت، سنگ دلی، صوفی گری و سکس، موضوع های اصلی فیلم ها بوده اند. بیشترین این فیلم ها را هالیوود می ساخت و با چندین زیرنویس برای اروپای غربی، امریکای لاتین، آفریقا و آسیا می فرستاد.(1)

تماشا کردن خشونت در صفحه ی تلویزیون ممکن است پرخاش گری ذاتی بیننده را تسکین دهد و جانشین خشونتی شود که او ممکن است در زندگی واقعی خود به کار برد. در حقیقت، تماشای تلویزیون به منزله ی سوپاپ اطمینانی برای پدیدارشدن شقاوت و پرخاش گری مهار شده ی تماشاگر باشد (نظریه ی پالایش نفس نمادین).(2)

افزون بر آن، دیدگاه یادشده می خواهد تصویری خیالی از دنیای خارج (بیرون از کانون خانواده) را در ذهن تماشاگران پدید آورد که در آن، از نابسامانی های اجتماعی و مبارزه ی توده ها برای احقاق حقوق شان خبری نیست. پی آمد این کار آن است که تماشاگران را از فعالیت های پویا باز می دارد، آنان را از علایق و منافع همگانی جدا می کند، توجه آنان را به دنیای محدود خانواده معطوف می سازد و روحیه و ذهنیت مصرف گرایی را در جامعه افزایش می بخشد. برای نمونه، کمدی های خانوادگی که یک سوم برنامه های همه ی کشورهای سرمایه داری را تشکیل می دهد، تنها در بردارنده ی این پیام هستند که: «معنای هستی بشر، در

ص:92

زندگی خوش و روبه راه خانوادگی و در فارغ بودن و چیزهای خوب خلاصه می شود» (نظریه ی حضور تسلی بخش).(1)

براساس نظریه ی فرهنگ عامه، تلویزیون آدم هایی را می پروراند که روبات گونه، فرمان های گردانندگان جامعه ی بورژوا اجرا کنند. این روبات ها خود چند گونه اند؛ گروهی از آنان، روبات های آرام اند که از زندگی خود رضایت دارند و هرگز به مبارزه ی فعال در راه منافع زحمت کشان نمی اندیشند (تئوری حضور تسلی بخش).

در مقابل، روبات های خشن یا نوکران بی رحم قرار دارند که بدون رعایت موازین اخلاقی و داشتن ناراحتی وجدان، کورکورانه از پیام دهندگان فرمان می برند (تئوری پالایش نفس نمادین). این دو نظریه، وجه مشترک خویش را هرچند از زاویه های متفاوت، ولی در نهاد «فرهنگ عامه» می یابند؛ این وجه مشترک عبارت است از:

«بیگانه کردن توده ها نسبت به فرهنگ اصیل و زندگی فعال اجتماعی»(2) است.

ص:93

محدوده ی پخش برنامه های گوناگون کشورهای سوسیالیستی و در حال توسعه وفرستادن نشریه های دوره ای، کتاب، فیلم، صفحه های موسیقی، نوار، اسلاید، عکس و... انجام می شود.

افزون بر آن، همه ی شرکت های تلویزیونی در جهان سرمایه داری در فعالیت های درون مرزی شان نیز می کوشند «بر ذهن» تماشاگران اثری سوء برجای گذارند. گفتنی است رهبران سیاسی مترقی و اندیشمند این جامعه ها که نگاهی واقع بینانه به روند امور جهانی دارند، با نظریه ی یاد شده و تلاش های فراوان برای گسترش آن، مقاومت کرده اند.(1)

ص:94

با وجود رسمیت یافتن این نظریه در مراجع قانون گذاری، سازمان های تلویزیونی بدان توجهی ندارند. حتی هنگامی که ماهرانه چیزی شبیه به «بی طرفی» اعمال می شود، شخص می تواند تنها درباره ی «واقع بینی دروغین و نیم بند» رسانه های همگانی سخن بگوید نه «واقع بینانه و کامل و تمام عیار.» به طور کلی، این نظریه ی بدنام شده، سرپوشی است برای پنهان ماندن غرض ورز بودن بورژوازی و ویژگی های غیرانسانی برنامه های تلویزیون در کشورهایسرمایه داری.(1)

ص:95

در بهشت زمینی را با دین و سنت دینی مغایر می داند:

در غالب انسان ها، میل درونی برای غفلت طلبی، گریز از تفکر و جدیت، بازی و شوخی، تلذّذ و تفنّن و... موجود است و در کودکان بیشتر.(1) در تمدن امروز، کودک بودن، غفلت طلبی و گریز از واقعیت یک ارزش مقبول و محمود است، اما تمدن سنتی و دینی، مردمان را ازاخلاد در بهشت زمینی و عوالم کودکی دور می کند.(2) بشر امروز از تعقّل فلسفی و تفکّر می گریزد و به بازی ها و سرگرمی هایی روی می آورد که ذاتا مبرّای از تفکّر باشند.(3)

ص:96

روزگار، «فرهنگ غفلت» است.(1)

ص:97

می خواهد در سینما و تلویزیون، عوالم غیبی و حال و هوای معنوی انسان ها را به تصویر بکشد، باید بر تکنیک بسیار پیچیده ی این وسایل غلبه پیدا کند و بداند که گستره ی کارآیی این رسانه ها تا کجاست.(1)

ایشان درباره ی تعارض های موجود میان قالب های تکنولوژی و محتوایدینی می گوید:

مسابقات هیجان انگیز، شوهای جذاب و فیلم های کمدی فی انفسهم نمی توانند کالبد روحی واقع شوند که در مسایل تربیتی، اخلاقی یا مذهبی وجود دارد.(2)

ص:98

وی با نامعقول خواندن پرکردن همه ی اوقات فراغت با تماشای تلویزیون می گوید:

اگر اعتبارات عقلی تمدن جدید را کنار بگذاریم و آزادانه درباره ی تلویزیون بیاندیشیم، هرگز نمی توان علتی معقول برای این امر پیدا کرد که انسان ها، ساعت های متمادی از زندگی خویش را وقف تماشای تلویزیون کنند، مگر آن که جواب گوی همه ی نیازهایی باشد که انسان ها در طولاین ساعات دارند.(1)

ص:99

مطرح در برنامه های تولیدی تلویزیون بیابند، بدین سبب است که آن ها در جامعه ی خویش گرفتار این تعارض نیستند. بنابراین، در جست وجوی جواب این مسأله و حل این تعارض نمی توان به غرب روی آورد؛ زیرا چنین مسایلی تنها مبتلا به جوامعی چون ماست و در هیچ یک از اعصار تاریخی و در میان هیچ یک از اقوام دیگر نظیر ندارد.(1)

ص:100

ص:101

خشونت و تولید برنامه های خلاف عفت عمومی کمک کند.

باید دانست بیان همه ی دیدگاه های حضرت امام رحمه الله و مقام معظم رهبری در این فرصت نمی گنجد. بنابراین، آن چه آمده بیشتر برای آن است که خواننده را در مقایسه ی دیدگاه های موجود در دنیای غرب با این دو دیدگاه، یاری دهد.

ص:102

ص:103

خود را آموزش و پرورش دهد.

برنامه سازان افزون بر شناخت ویژگی ها و نیازهای مخاطبان به ویژه مخاطبان جوان رسانه باید با توانایی ها و قابلیت های رسانه در حد نیاز _ نه در حد تخصّصی و تکنیکی _ آشنا شوند. این بخش می کوشد روش هایی را معرفی کند که یکبرنامه ساز می تواند برای انتقال پیام دینی و ارزشی خود برگزیند.

به طور کلی، روش هایی که رسانه می تواند برای ارایه ی مفاهیم دینی و ارزشی هم چون دیگر پیام ها و مفاهیم از آن بهره بگیرد، به دو دسته تقسیم می شوند:

ص:104

ج _ مطالب غیرضروری آن حذف شده باشد.

2 _ گزارش(1)

گزارش یارپرتاژ، گونه ی دیگری از برنامه های آگاهی دهنده است که به صورت های گوناگون ارایه می شود. درون مایه ی گزارش ممکن است فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... باشد. هدف گزارش، رساندن اطلاعات مهم و با ارزش به مخاطبان است. مهم ترین ویژگی هر گزارشی، شفاف بودن و روشنی آن است. تهیه ی گزارش از رویدادها و وقایع خاص یا روزانه که در بردارنده ی پیام ارزشی و دینی باشد، از دیگر روش های مستقیم آگاهی دهی است.

3 _ برنامه های گفتاری

برنامه های کلامی یا گفتاری که در آن افراد سخن می گویند، به سه صورت گفت وگو، مباحثه یا سخنرانی انجام می شود. برنامه های گفتاری بیشتر به صورت بدیهه گویی و با در نظر گرفتن درجه های متفاوتی از آزادی بیان برای گوینده و شرکت کنندگان تهیه می شود. تهیه و تولید برنامه های کلامی هم چون: گفت وگو با مردم درباره ی مسایل دینی، گفت وگو با کارشناسان، برگزاری میزگردها و جلسه های مباحثه درباره ی موضوع های اخلاقی و ارزشی و پخش سخنرانی هایی در این زمینه، از قابلیت های تلویزیون برای انجام رسالت تربیتی و ارزشی خویش است.

4 _ برنامه های آموزشی

هم چنان که بسیاری از برنامه های گزارشی، باهدف آموزشی تهیه می شود، هدف بیشتر برنامه های آموزشی، آگاهی رسانی است. براساس اصول طراحیبرنامه های آموزشی، تشویق در این گونه برنامه ها همانند برنامه های تبلیغاتی، نقش مهمی دارد. کاربرد واژه ی آموزش به مفهوم خاص آن برای مشخص کردن برنامه های آموزشی دو ملاک دارد:

الف _ موضوع مورد آموزش باید براساس سازماندهی نظام مند پی گیری شود و

ص:105

گسترش یابد.

ب _ هدف از تهیه ی برنامه، بهبود یا اصلاح اندیشه، رفتار یا وضعیت پیام گیران برای تغییر دادن رفتار ثابت به مفهوم یادگیری است.

با تهیه ی برنامه های آموزشی با درون مایه ی ارزشی و دینی می توان به سه صورت عمل کرد:

1 _ آموزش یک موضوع خاص، مانند: تدریس روخوانی قرآن کریم.

2 _ برقراری برنامه های آموزشی مکمل، مانند: برنامه های آموزش تاریخ.

3 _ در نظر گرفتن برنامه هایی که به طور هم زمان جنبه ی آموزشی و سرگرمی دارد.

ص:106

تعبیر و تفسیر کند.

قالب های نمایش تلویزیونی 4 گونه است: نمایش داستانی کوتاه، نمایش داستان های دنباله دار، گلچین نمایشی و نمایش داستان های بلند (مینی سریال، فیلم سینمایی و نمایش های ویژه).

نمایش های تلویزیونی را از نظر درون مایه می توان به این صورت دسته بندی کرد: نمایش رزمی و ماجراجویانه (وسترن، پلیسی، کارآگاهی و...)، نمایش خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و...، نمایش علمی و تخیّلی، نمایش طنز و کمدی،(1) نمایش مستند (با موضوع تاریخی، علمی، طبیعی و...) و نمایش روشن گرانه.

این دسته از برنامه ها به دلیل توانایی شان در هدایت و کنترل احساسات، اندیشه و حتی شیوه ی درک تماشاگر می توانند بر ذهن، روح، رفتار و گفتار مخاطبان، اثر بنیادین بگذارند.

گفتنی است توجه نداشتن برنامه ساز به ماهیت ذاتی تکنیک _ غفلت زایی وگریز از واقعیت _ سبب خواهد شد برنامه ی وی نتواند بر گفتار و رفتار مخاطب، اثر درست برجا بگذارد، برای نمونه، به تصویر کشیدن زندگی سیاسی و تاریخی شخصیتی هم چون حضرت علی علیه السلام باید گونه ای باشد که تماشاگر آن را با دیدی متفاوت تر از فیلم ها یا سریال های تاریخی و جنگی دیگر تماشا کند. به دیگر سخن، اثرگذاری این برنامه زمانی خواهد بود که پیام های انتقال داده شده، مخاطب را به تعهد و پای بندی آموزه های ارسالی و به کار بستن آن در زندگی خویش وا دارد.

این گونه برنامه ها یکی از بهترین شیوه های انتقال مفاهیم دینی و ارزشی است. اگر پیام با بهره گیری از مفاهیم عینی و تصویری نیرومند فرستاده شود، مخاطب آن را به آسانی دریافت می کند. به نظر مقام معظم رهبری نیز نمایش، اثرگذاری بیشتری بر روی مخاطبان دارد:

ص:107

فیلم و سریال بیشترین تأثیرگذاری را دارد و خواست مردم است.(1)

2 _ مسابقه ی تلویزیونی

گونه دیگری از برنامه های تلویزیون، برنامه هایی هستند که به پرسش و پاسخ می پردازند. گاه پرسش و پاسخ به گونه ای است که تماشاگران را به شگفتی وا می دارد. عوامل مهم در ساخت این گونه برنامه ها عبارتند از: چگونگی گزینش و شرکت افراد در مسابقه، پاداش ها و امتیازها، گزینش پرسش های مسابقه، طراحی مسابقه با هدف رشد و تقویت بنیه ی دینی و ارزشی مخاطبان از دیگر روش های به کار گرفتن تلویزیون در راه گسترش فرهنگ دینی است.

3 _ جنگ تلویزیونی

بستر اصلی این گونه برنامه که با مشارکت مخاطبان در استودیو انجام می شود، مسابقه است. ممکن است این مسابقه براساس هدفی اجتماعی اجرا شود یا تنها برای سرگرمی باشد. موسیقی، دکلمه، داستان های کوتاه خنده آور و نمایش های کوتاه فکاهی، مسابقه را همراهی و تکمیل می کنند.

اگر این برنامه ها گونه ای طراحی شوند که مفاهیم ارزشی و دینی در لابه لای دیگر بخش های جنگ مانند: طنز، موسیقی، کمدی و... پایمال نشود، شیوه ی مناسبی برای پیام رسانی دینی خواهند بود.

هریک از این برنامه ها با تطبیق بر 5 مرحله فرآیند انتقال مفاهیم دینی که در فصل الگوسازی فرآیند می آید، طراحی و اجرا خواهند شد.

ص:108

ص:109

است که این هدف تنها با شکوفایی استعدادهای انسان و حفظ ارزش های انسانی دست یافتنی خواهد بود.

ارزش های انسانی خود نخستین درجه ی ارزش های اسلامی است. احکام و ارزش های اسلامی در رتبه بندی بالاتر از ارزش های انسانی قرار می گیرد، ولی ارزش های انسانی پیش زمینه ی ورود به پایه های بالاتر است.

در زمینه ی تأکید ارزش های دینی بر ارزش های انسانی، به گفتاری از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بسنده می کنیم و به بررسی نتایج یک پژوهش درباره ی نگرش جوانان به ارزش ها می پردازیم.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم درباره ی هم آهنگی و همراهی راه کارهای دین الهی با ارزش های انسانی فرموده است:

ثَلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ کانَ مُنافِقا وَ اِن صامَ وَ صَلَّی وَ زَعَمَ اَنَّهُ مُسْلِمٌ، مَن اِذَا اُئتُمِنَ خانَ وَ اِذا حَدَّثَ کَذَبَ وَ اِذَا وَعَدَ اَخلَفَ.(1)

این سه ویژگی در هرکه باشد، او منافق است، هرچند اهل روزه و نماز باشد و خودش را مسلمان بداند: کسی که هرگاه به او اعتماد شود، خیانت ورزد و هرگاه سخن گوید، دروغ باشد و هرگاه وعده دهد، به آن پای بندنشود.

بررسی یک پژوهش(2)

این پژوهش با هدف بررسی نگرش جوانان درباره ی ارزش های مادی مانند: ثروت، پول، رفاه اقتصادی و ارزش های معنوی مانند: ارزش های علمی، دینی و

ص:110

اخلاقی و... انجام شده است. جامعه ی آماری این پژوهش، 684 نفر از جوانان 18 تا 29 سال تهرانی بوده اند. نتایج زیر از این پژوهش به دست آمده است:

1 _ 32 پاسخ گویان (60%) ارزش های معنوی را برای سعادت و پیشرفت یک جامعه در اولویت قرار داده و پس از آن، ارزش های مادی را آورده اند. بیشترین درصد افراد پاسخ گو که به اولویت ارزش های اجتماعی و اخلاقی نسبت به ارزش های مادی باور داشته اند، از تحصیلات عالی برخوردار بودند. (70%)

2 _ اولویت ارزش هایی مانند: آزادی، امنیت، رفاه مادی، اخلاق و دین داری، عدالت و قانون و علم به صورت مقایسه ای از جوانان پرسیده شده است. بیشترین درصد به ارزش علم (21%) و پس از آن امنیت (8/20%) مربوط است. رفاه مادی (10%) نیز کمترین درصد را دارد. اخلاق و دین داری 6/19% را به خود اختصاص داده است.

در مقایسه با دو گزینه ی رفاه مادی و آزادی، 60% پاسخ گویان، آزادی را بر رفاه مادی و 9/68% پاسخ گویان، اخلاق و دین داری را بر آزادی ترجیح دادند.70% جوانان نیز اخلاق و دین داری را نسبت به رفاه مادی در اولویت قرار داده اند. هم چنین درصد پاسخ گویانی که امنیت را بر رفاه مادی ترجیح داده اند، 77% است. از نظر جوانان، اولویت امنیت بیش از آزادی است.(67%)

3 _ از جوانان درباره ی ارزش هایی که بیشتر در جامعه حاکم است، پرسیده شد. بیش از نیمی از آنان به ارزش های مادی و اقتصادی اشاره کردند (9/56%). تنها به عقیده ی 8/13% از جوانان، ارزش های اجتماعی و اخلاقی در جامعه حاکم است.

4 _ درباره ی میزان پای بندی جوانان نسبت به ارزش های اقتصادی، 56% پاسخ گویان گفتند که جوانان تا اندازه ای به این ارزش ها پای بندند.

5 _ 31 پاسخ گویان بر این باور بودند که جوانان تا اندازه ای به ارزش های ا جتماعی و اخلاقی پای بند هستند. (4/37%)

6 _ 74% پاسخ گویان اعتقاد داشتند که ضرورت طرح مسایل ارزشی در جامعه زیاد یا بسیار زیاد است. نزدیک به 80% آنان نیز معتقد بودند که طرح مباحث

ص:111

ارزشی در صدا و سیما تا حد «زیاد یا بسیار زیاد» ضرورت دارد.

7 _ در پایان، نظر جوانان را درباره ی ارزش هایی جویا شدیم که در جامعه بدان ها کمتر توجه می شود. ارزش های اخلاقی و دینی بالاترین درصد (24%) را به خود اختصاص دادند و پس از آن، ارزش های اجتماعی (5/21%) قرار گرفت. کمترین درصد به ارزش های ملی (2/1%) اختصاص داشت.

ص:112

دوره ها از هنگام آشنایی فرد با مفهوم دینی تا پذیرش، پای بندی عملی، رشد و توسعه ی یادگیری چشم گیر است. همین مسأله بر پیچیدگی این فرآیند می افزاید. وجود جنبه های گوناگون در دین و مفاهیم آن، حضور دین در همه ی عرصه هایزندگی (حتی اگر نادیده گرفته شود)، ویژگی های مخاطب جوان و... برخی از عوامل پیدایش این پیچیدگی است.

برای این که بتوانیم برای انتقال مفاهیم دینی، الگوسازی کنیم و براساس آن به بررسی و شناخت موانع انتقال بپردازیم، باید بدانیم که مخاطب جوان برای دین دار شدن باید چه دوره هایی را بپیماید و به چه لوازمی نیاز دارد؟ به دیگر سخن، مخاطب رسانه در راه آموختن مفاهیم دینی و اجرای آن آموخته ها باید از چه مسیرهایی بگذرد؟

ص:113

6 _ در پی رشد و درونی سازی باورهای دینی خود برآید و به گردآوری صرفاطلاعات سطحی بسنده نکند.(1)

ص:114

بسته به کمالات هر یک است... پس بر طالب مسافرت آخرت و صراط مستقیم انسانیت لازم است که در هر یک از مراتب ثلاثه با کمال دقت و مواظبت توجه و مراقبت نموده و آن ها را اصلاح کند و از هیچ یک از کمالات علمی و عملی صرف نظر ننماید.(1)

می توان گفت انسان همواره در مسیر رسیدن به کمال بر روی یک منحنی مارپیچی یا حلزونی شکل حرکت می کند. اگر یک نقطه از این حرکت جداگانه مطالعه شود، می بینید که حرکت هم زمان و متناسب بر روی سه محورِ «شناخت»، «محبت» و «اطاعت» شرط لازم و کافی برای ادامه یافتن حرکت رو به بالا بر روی این منحنی حلزونی شکل است.

حال در این منحنی، متغیر یا متغیرهای اصلی و متغیر یا متغیرهای وابسته را باید شناخت. پس از آن باید دریافت که آیا متغیر معرفت و محبت است یا نه؟ و خودِ این دو متغیر چگونه بر هم تأثیر می گذارند؟

پاسخ دقیق به این نکته به بررسی نیاز دارد. از یک سو، باید دوره هایی را بشناسیم که یک فرد یا مخاطب جوان رسانه برای آموختن و مفاهیم دینی می پیماید. پس برای معرفی این مراحل، ناگزیر به انتخاب یکی از 3 متغیر به عنوان متغیر اصلی هستیم. ما در بررسی این بخش، محبت را متغیر اصلی و اطاعت و معرفت را متغیرهای وابسته در نظر گرفته ایم.

هم چنین به دو دلیل زیر، مراحل چهارگانه ی «گرایش (محبت)، یادگیری (معرفت)، پای بندی عملی (اطاعت) و درونی سازی» را برگزیده ایم:

دلیل اول: شرایط خاص روحی، روانی جوان (در اوج بودن جنبه ی عاطفی و احساسی، گریز از خردورزی، سکون و...) ایجاب می کند محبت را متغیر اصلی

ص:115

بدانیم.

دلیل دوم: نتیجه ی بررسی این مراحل، پایه ای برای الگوی فرآیند انتقال مفاهیم دینی به وسیله ی رسانه قرار خواهد گرفت. باید دانست عناصر احساسی و عاطفی در رسانه با پرورش متغیرهای دیداری و شنیداری، در یک گستره ی تحریکی بالقوه قرار دارند. بنابراین، به کار بستن نقش ارشادی تلویزیون و حرکت بر روی منحنی کمال با در نظر گرفتن متغیر مستقل محبت (میل و گرایش)، سودمند خواهد بود.

گفتنی است این مراحل برای فردی در نظر گرفته شده است که به طور یکنواخت مسیر را می پیماید. به دیگر سخن بررسی، این مراحل بدون در نظر گرفتن موانع و محدودیت های موجود در مسیر یا فرد، انجام شده است.

ص:116

دوره ی اول _ گرایش

مخاطب این دوره، کمبود یا نیازی را در درون خود احساس می کند. اگر انسان به این معرفت نرسد و این نیاز را احساس نکند، در صدد پاسخ گویی به آن برنخواهد آمد. همین نیاز، او را به یافتن پاسخ وامی دارد. به طور کلی، بررسی رابطه ی آدمی با دین در مقوله ی هویت دینی می گنجد. گرایش به پرستش، خداجویی یا حقیقت خواهی، شناخت خود و گریز از پوچی در ذات و فطرت انسان نهفته است و باید در جایی پدیدار شود. اگر مانعی بر سر راه این خودشناسی و نیافتن نیاز پدید نیاید، جوان به دلیل طبیعت جست وجوگر خویش پرسش های اساسی را در وجود خود احساس خواهدکرد.

این نیازها را می توان چنین برشمرد: نیاز به جهت یابی زندگی، نیاز به دانستن مبدأ و معاد (من کیستم؟ به کجا می روم؟ و...)، نیاز به شناخت ارتباط خود با خدا و جهان هستی، نیاز به امید و رویکرد مثبت به آینده، نیاز به عشق و محبت ورزیدن و محبوب بودن، نیاز به مولا و الگو، نیاز به پذیرش اجتماعی(1) و احساس نگرانی از فنا و نابودی در دنیا.

این نیازها و برخی دیگر که در بخش شناخت جوان آمده است، جوان را موجودی نیازمند و جست وجوگر معرفی می کند. اگر به درستی به گرایش ها پاسخ داده شود، آدمی نخستین گام را در راه دین دار شدن برداشته و پیمودن مراحل بعدی را آسان کرده است. اگر انسان به این مرحله ی مقدماتی ظریف و مهم توجه نکند و به طور مستقیم به مرحله ی یادگیری پا بگذارد، نمی تواند با مفاهیم آموخته شده، ارتباط درست و عاطفی برقرار کند. از این رو، کم کم از یادگیری

ص:117

روی گردان خواهدشد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام با تأکید بر پرورش رغبت و گرایش قلبی به دین داری، فرجام بی توجهی به آن را «کوری قلب» انسان دانسته است:

اِنَّ للْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ اِقْبالاً و اِدْبارا، فَأَتُوها مِنْ قَبْلِ شَهْوَتِها وَ اَقْبِالِها، فَاِنَّ الْقَلْبَ اِذا اُکْرِهَ عَمِیَ.(1)

همانا طبیعت دل ها خواهش و روی آوردن و رویگردانی است. بنابراین، از راه خواهش به سوی آن ها بیایید؛ زیرا هرگاه دل (به انجام کاری) مجبور شود، کور می شود (خسته می شود و آن را درست انجام نمی دهد).

به یقین، آیینه ی تمام نمایِ این نیازها، پدیده ای به نام «دین» است. آدمی تنها با کشفِ هویت دینی می تواند به همه ی این نیازها، پرسش ها و ابهام ها پاسخ دهد. اگر مخاطب جوان، چشم اندازی روشن و جامع از دین پیش روی داشته باشد، با رغبتی بیشتر به سوی شناخت دین و مفاهیم آن راه خواهدسپرد.

روشن و جامع بودن این چشم انداز شرط اساسی و محوری است؛ زیرا جوان در جامعه بیشتر با چشم اندازهایی مبهم، ناشفاف، یک بعدی و نارسا روبه رو می شود. آمارهای یک پژوهش نشان می دهد که روشن و جامع نبودن دورنمایی که از دین به جوانان عرضه شده است یا خود دریافت کرده اند، نگرش نادرست، نارسا و گاه مغرضانه نسبت به دین را در آنان پدید آورده است. دلیل پیدایش چنین پدیده ای در جای خود خواهدآمد، ولی ضرورت تبیین و معرفی درست دین به عنوان پیش زمینه های اصلی گرایش به دین بیش از هر چیز اهمیت دارد.

همان گونه که در فصل بررسی ویژگی های جوان گذشت، این نیاز یکی از

ص:118

نیازهای جسمانی و روحانی جوان است. تقابل این نیازها با یکدیگر به تقویت یکی یا تضعیف دیگری می انجامد و چه بسا به دلیل عوامل محیطی، وراثتی و... این نیازها و غریزه های معنوی و الهی به وسیله ی غریزه ی دیگری خنثی شود یا از کارآیی آن کاسته گردد. البته باید دانست وجود این موانع از اهمیت ارایه ی یک «چشم انداز روشن و جامع» از دین نخواهدکاست.

دوره ی دوّم _ یادگیری

اگر یادگیری را بینش های جدید یا تغییر در بینش گذشته بدانیم،(1) می توان چنین گفت که جوان پس از رسیدن به احساس و گرایش به دین و مفاهیم دینی، به میدان یادگیری، گام خواهد نهاد. آدمی پس از گرایش و دریافت چشم اندازی جامع و روشن از دین، در مرحله ی آموختن و یادگیری دین باید دو جنبه را بیاموزد؛ جنبه ی چیستی دین و جنبه ی محتوایی دین.

الف _ جنبه ی چیستی دین

جوان باید بداند که دین را می جوید و دین گم شده ی فطری اوست. اگر چیستی دین برای آدمی به درستی تبیین شود و او یقین یابد که پاسخِ نیازهای خویش را در دین خواهد یافت، کم کم گرایش نیرومندی برای یادگیری محتوای دین در او پدیدار خواهدشد.

آن چه تا پیش از آغاز دوره ی یادگیری، از آن، به عنوان مرحله ی گرایشیاد شد، مقدمه ی بسیار مهم و ظریف برای شناخت چیستی دین است. پرداختن به این مقدمه همان چیزی است که بیشتر جست وجوگران دین از آن غافل هستند. جوینده ی دین تا به خوبی نداند «در جست وجوی چیست؟» یا «آن چه می جوید، چیست؟» آموختن مفاهیم دینی چندان سودی برای او نخواهدداشت. به دیگر

ص:119

سخن، شرط گام نهادن یک جوان در دنیای مفاهیم دینی، یافتن پاسخ هایی درست و درخور برای پرسش های زیر است:

جوان می خواهد بداند:

دین چیست؟

چرا من حتما باید یک دین برای خود برگزینم؟ (شناخت ضرورت دین)

آیا دین نیازهای مرا می شناسد؟

آیا دین برای پرسش های اساسی من پاسخ قانع کننده ای دارد؟

آیا دین می تواند نیاز من به پرستش و عشق به یک حقیقتِ ابدی را برآورده سازد؟

آیا دین، الگوخواهی مرا برآورده خواهدکرد؟

آیا پذیرش دین به معنای دست کشیدن از همه ی آرزوها و امیال جسمی و لذت ها نیست؟

آیا دین، جایگاه اجتماعی مرا تضمین می کند؟

آیا دین به سکون و رکود یا بازگشت من به عادت ها و سنت های گذشته نخواهدانجامید؟

دیگر انسان های دنیا با چه دین و عقیده ای زندگی می کنند؟

انسان های گذشته چه ادیانی داشته اند؟

ویژگی های مشترک و متفاوت ادیان موجود و گذشته چیست؟

مخاطبان جوان براساس شرایط فردی، اجتماعی و... پاسخ به این پرسش ها را اولویت بندی می کنند.

این که گفته می شود «آموختن چیستی دین بر آموختن مفاهیم دینی مقدم است»، بدین معنا نیست که ابتدا باید چیستی دین را به طور کامل شناخت و سپس به آموزش مفاهیم دینی پرداخت. در این صورت، باید نوجوان و جوان صبر کند به سنی معین برسد و سپس چیستی دین را بیاموزد. اگر این یادگیری مناسب بود، آن گاه در سنی که چندین سال از زمان تکلیف شرعی او می گذرد، می تواند مفاهیم اساسی هم چون نماز، روزه و... را بیاموزد. بی تردید، منظور از تقدم، این نیست.

تقدم از نظر ما، تقدم درجه ای آموختن چیستی دین بر آموختن مفاهیم دینی

ص:120

است که با تحقق هم زمان آن ها منافاتی ندارد، بلکه شناخت این دو به طور هم زمان، بازده بسیاری را در پی خواهد داشت. هرچه آگاهی مخاطب از چیستی دین بیشتر باشد (البته اگر این شناخت و آگاهی، حجاب او نشود)، به همان میزان، گرایش به یادگیری محتوای دین نیز بیشتر خواهدشد.

خواجه نصیرالدین طوسی، ارتباط دین و فلسفه را ژرف و پایدار و رسالت این دو را هم سو و هم آهنگ می داند. وی دین را یاور خود می شمارد و در پرورش آدمی، دین را مربی نخست و فلسفه را مربی دوم می پندارد. وی با درهم آمیختن آموزه های دین و فلسفه در عرصه ی تعلیم و تربیت می گوید:

بر پدر و مادر فرض است که نخست فرزند را در قید ناموس الهی (دین) درآورند؛ زیرا دین می تواند انسان را به حکمت، عدالت، شجاعت و عفت رهنمون شود و ملکه ی اعتدال را که صراط مستقیم الهی است، درجان او راسخ سازد و او را از افراط و تفریط باز دارد. بنابراین، اولیا و مربیان باید در آغاز، قرآن و سنن و وظایف دینی را به کودکان بیاموزند و از آنان بر ادای دستورهای دینی مواظبت کنند... چون از مرتبه ی کودکی بگذرد، او را به فراگیری حکمت بخوانند تا آن چه را در آغاز به تقلید فرا گرفته است، برهانی و مستدل سازد و در میدان عمل تلاش کند که به اعتدال روی آورد و عدالت مرا حاکم سازد.(1)

هم چنین باید دانست که مراد از یادگیری، صرف دانستن و گردآوری اطلاعات نیست، بلکه منظور ما، ادراک چیستیِ دین است. این ادراک زمانی به دست خواهد آمد که پیش از یادگیری، گرایشی درونی و محبتی قلبی به دین پدید آمده باشد. ممکن است بگویند چنین ادراکی به مراتب بالای معرفتی و ایمان مربوط می شود نه مراحل آغازین. در پاسخ می توان گفت که هدف ما، رسیدن به این مرتبه نیست، بلکه مقصود اصلی، «جهت گیری» به سوی این ادراک است. در آموزش جنبه ی چیستی دین، جوان باید نیاز به دین را حس کند.

در کنار همه ی این مطالب، باید دریافت که مخاطب ما، جوانی است که از

ص:121

کودکی و نوجوانی و مرحله ی اندیشه ی مذهبی مشهودی و عینی، گذشته و به حوزه ی اندیشه ی مذهبی انتزاعی، گام نهاده است. او برای درک پیامی که دریافت می کند، قوه ی تحلیل و استدلال خود را به کار می گیرد و بدون نیاز به عناصر عینی، به پردازش پیام ها می پردازد. بدیهی است اگر او به این شناخت دست یابد، عبادت ها و پای بندی او به آموخته های دینی اش، همیشگی و تثبیت شده خواهدبود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این زمینه می فرماید:

سَکنِّوا فی اَنْفُسِکُم مَعْرِفةٍ ما تَعْبُدُوُنْ حَتّی یَنْفَعُکُمْ ما تُحَرِّکونَ مِنَ الجَوارِحِ بِعِبادَةِ مَنْ تَعْرِفُونَ.(1)

شناخت خدایی را که می پرستید در جان های تان جای دهید، تا خم و راست شدن های تان برای عبادت کسی که می شناسیدش، شما را سود دهد.

آن حضرت، تأثیرگذاری عبادت ها و عمل به اعضا و جوارح در وجود انسان دین دار را در گروِ شناخت خداوند می داند؛ زیرا این شناخت، محور اساسی دین است.

ب _ جنبه ی محتوایی دین

آن چه تا این جا گفته شد، مقدمه ای برای ورود به این مرحله است. هم چنان تاکید می کنیم که اگر جوان جوینده ی دین بر آن است تا دین او، مجموعه ای از اطلاعات، مراسم و مناسکِ بی روح و مغز یا کم مغز نباشد، باید بر این آموختنِ مقدماتی پای بفشارد. در غیر این صورت، دین و مفاهیم ارزشی در وجود او رسوخ نمی کند و او همانند درختی خواهد شد با شاخه های فراوان، ولی بدون ریشه ای مستحکم.

اینک به این بحث وارد می شویم با این فرض که جوان در مرحله ی پیش، چیستی دین را به طور نسبی شناخته است یا این که هم زمان با شناخت جنبه ی

ص:122

محتوایی دین، با آن آشنا خواهدشد.

جوانِ دین خواه را در نظر بگیرید که در مسیری یکنواخت و بدون مانع می خواهد آموزه های دینی را بیاموزد تا با آگاهی کافی از مبادی و اصول فکری دین، آموخته هایش را به کار بندد و از باورهای خویش پاسداری کند. او در این مسیر باید در حوزه های زیر به یادگیری بپردازد:

1 _ حوزه ی شناخت پیشینه ی اسلام

جوان می خواهد بداند دین اسلام چگونه پدیدار شده و گسترش یافته است و در پیمودن این مسیر رشد، چه فراز و نشیب هایی بر اسلام و مسلمانان گذشته است. خط مشی اصحاب و گروه های اسلامی و جنبش های رخ داده در گذشته و حال، قدرت پیشین و کنونی اسلام، بررسی عوامل جدایی گروه های اسلامی از یکدیگر و... از دغدغه های فکری مخاطب در این حوزه است.

2 _ حوزه ی شناخت قرآن

مخاطب می خواهد جنبه های گوناگون قرآن را بشناسد. فهم ظاهر و باطن قرآن، ارزش و اهمیت آن، راه های انس گرفتن با آن، دلیل جاودانگی و معجزه بودن آن، تفاسیر و تعابیر آیات قرآن و... از دیگر علاقه مندی های او در حوزه ی شناخت قرآن است.

3 _ حوزه ی شناخت سیره ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام

جوان می خواهد بداند چه کسی این دین جهانی را آورده است؟ کردار، گفتار و پندار او و جانشینان او چگونه بوده است؟ مخاطب با رجوع به منابع، اسناد، دعاها، تاریخ زندگی اجتماعی و سیاسی پیشوایان دین را در دوره های گوناگون بررسی می کند. افزون بر آن، آگاهی از زندگی امام عصر عج الله تعالی فرجه الشریف ، ولادت، غیبت، فلسفه ی غیبت ایشان و راز وجود ارتباط معنوی و قدسی با ایشان از دیگر دل مشغولی های جوان دین خواه است.

4 _ حوزه ی شناخت مبانی اعتقادی اسلام

ضرورت دارد جوان در زمینه ی اصول و مبادی فکری و عقیده ی دینیِ خود، آگاهی های زیر را به دست آورد:

ص:123

در بحث توحید، باید نقش توحید در زندگی و دلایل اثبات آن را بداند.

در بحث نبوت، باید از فلسفه ی بعثت پیامبران و ضرورت هدایت آدمی، وظایف و حقوق پیامبران، نبوت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، راز خاتمیت ورسالت جهانی ایشان و... آگاه شود.

در بحث امامت، باید علت تداوم یافتن رسالت نبوی به وسیله ی امامان را دریابد. هم چنین با بررسی پیشینه ی مسأله ی خلافت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و عوامل انحراف آن با سیره ی زندگی، دیدگاه سیاسی، رفتار اجتماعی امامان و اثرگذاری محبت و علاقه مندی به ایشان در زندگی آدمی، آشنا شود.

در بحث عدل الهی، باید معنا، مفهوم و ضرورت وجودی عدالت، نوع رابطه ی انسان با خدا، سرنوشت، جبر و اختیار را دریابد.

در بحث معاد نیز باید از معنا و مفهوم و جایگاه دنیا و آخرت، فلسفه ی معاد، حساب و کتاب، بهشت و دوزخ آگاهی یابد.

5 _ حوزه ی احکام و آموزه های اسلامی در عبادات و معاملات

جوان باید با کارکرد دین و احکام زندگی فردی و اجتماعی آشنا شود تا بتواند درباره ی مسایل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی براساس آموزه های اسلامی موضع گیری کند. آشنایی با این حوزه ها، روند فکری جوان دین دار را سامان می بخشد که براساس آن می توان دیدگاه های دینی او را دریافت.

این ساختار فکری، پیکره ی زندگی جوان را تشکیل می دهد و همیشه با او خواهدبود. بدین ترتیب، اهمیت پذیرش راستین دین پای بندی به آموخته های دینی آشکار می شود.

ص:124

1

رویارویی با مفهوم

2

توجه(تصوّر)

3

ادراک(تصدیق)

4

حافظه

5

ارزیابی

6

ثبت درحافظه

تردیدوشک

پذیرفتن

پایان

نپذیرفتن

نمودار شماره ی 2 الگوی فرآیند یادگیری: براساس این الگو، فرآیند یادگیری در 6 مرحله از زمان رویارویی مفهوم تا ثبت آن در حافظه رخ می دهد. اثر شوق و محبت بر سه بخش اول با پیکان نمایش داده شده است. در صورت نپذیرفتن مفهوم، آن مفهوم از چرخه ی فرآیند خارج می شود. این الگو از ترکیب چند نظریه ی یادگیری و در نظر گرفتن

ص:125

عنصر شوق و محبت، ساخته شده است.(1)

براساس این الگو، فرآیند یادگیری در 6 مرحله انجام می شود. ابتدا مخاطب با مفهوم دینی روبه رو می شود. پس به این مفهوم توجه می کند و در صورت داشتن توجه لازم، آن را ادراک می کند. توجه و ادراک به هم وابسته هستند؛ هرچه توجه بیشتر باشد، ادراک و فهم بیشتر است و اگر قوّه ی ادراک نباشد، توجه سودینخواهد داشت. بنابراین، توجه و ادراک در تعامل با یکدیگر به رفت و برگشت در حافظه می پردازند و بدین گونه، اطلاعات تازه با اطلاعات موجود در حافظه مقایسه می شود.

سه مرحله ی رویارویی، توجه و ادراک از عوامل عاطفی و هیجانی اثر می پذیرند و افزایش یا کاهش شوق و محبت به تقویت یا تضعیف آن ها خواهد انجامید. پس از این سه مرحله، فرآیند ارزیابی انجام می شود. نتیجه ی ارزیابی از سه حالت زیر خارج نیست:

الف _ پیام یا مفهوم ارسالی پذیرفته می شود و به مرحله ی ثبت در حافظه می رسد.

ب _ مخاطب در پیام تردید دارد. به همین دلیل، فرآیند یادگیری را از مرحله ی توجه آغاز می کند.

ج _ به دلیل وجود موانعی مانند کافی نبودن رویارویی، توجه و ادراک ناکافی، وجود مفاهیم و اطلاعات معارفی که پیش تر در حافظه ثبت شده است، مفهوم مورد نظر پذیرفته نمی شود.

باید گفت روان شناسان درباره ی فرآیند یادگیری انسان، الگوهای گوناگونی ارایه داده اند، ولی هنوز الگوی فراگیری وجود ندارد که این فرآیند را به طور کامل و جامع معرفی کند. فرضیه های شناختی (نظریه ی پیاژه و کلبرگ)، فرضیه های

ص:126

تحلیلی _ روانی (نظریه ی فروید) و فرضیه های یادگیری و پردازش اطلاعات، الگوهای ارایه شده در زمینه ی فرآیند یادگیری هستند. بخش بیشتری از این نظریه ها به دلایل زیر با مبانی دینی ما به ویژه دیدگاه های فلاسفه ی اسلامی،سازگاری ندارد:(1)

1 _ بی توجهی به ادراکات انسان در روح مجرد؛

2 _ در نظر نگرفتن ادراک حضوری انسان؛

3 _ وجود نوعی نسبی گرایی در شناخت انسان؛

4 _ تشبیه انسان به رایانه و توجه نداشتن به گرایش ها و ظرفیت او؛

5 _ بی توجهی به خودآگاهی و خلاقیت انسان؛

6 _ نادیده گرفتن نقش مهم محبت و شوق در مراحل گوناگون یادگیری.

بدین گونه دیده می شود که این نظریه ها از اساس با مبادی هستی شناسی و معرفتی دین اسلام ناسازگارند. از سوی دیگر، صورت مسأله هم چنان باقی است. ما در این مرحله با پرسش های زیر روبه رو می شویم که شایسته است کارشناسان بدان پاسخ گویند؛ زیرا در شناخت فرآیند یادگیری، نقش بسزایی دارد.

پرسش های اساسی دوره ی یادگیری

1 _ جوان پس از شنیدن، دیدن یا خواندن پیام دینی نخستین اثر آن را چگونه درخواهدیافت؟

2 _ چه عواملی سبب توجه ی بیشتر و در پی آن درک بیشتر پیام می شود؟ موانع این توجه و درک کدامند؟

3 _ نقش مثبت یا منفی اطلاعات موجود در حافظه در تقابل با اطلاعات تازه چیست؟

4 _ ساختار اثرگذاری عوامل مثبتی هم چون: شوق رسیدن به پاداش اخروی و دنیوی، خوف عذاب، محبت اهل بیت علیهم السلام و اولیای خداوند چگونه است؟

ص:127

5 _ ساختار اثرگذاری عوامل منفی هم چون: نگرش نادرست جوان به دین و دین داران و الگوهای ناشایست چگونه است؟

6 _ مفاهیم و اطلاعاتِ ورودی در صورت نبود مانع و مساعد بودن شرایط محیطی (مانند نبود بازدارنده های فرهنگ بیگانه) چگونه پردازش و ارزیابی می شوند؟

7 _ کاربرد شاخص های ارزیابی چیست؟

8 _ نقش توانایی های فکری _ استدلالی، دقت نظر و تیزهوشی در فرآیند یادگیری چیست؟

9 _ جوان هنگام نیازسنجی و اولویت بندی برای انتخاب روشِ یادگیری یا مفهومِ مورد نظر برای یادگیری، براساس چه شاخص هایی رفتار خواهد کرد؟

دوره ی سوّم _ پای بندی عملی

پس از پایان مرحله ی یادگیری در دو زمینه ی چیستی و محتوایی دین، جوان خواهد کوشید به آموخته ها، پای بندی نشان دهد. این پای بندی به صورت انجام دادن یا ترک یک فعل (پای بندی عملی)، ابراز عقیده و دفاع از آن یا مخالفت با عقیده ی معارض (پای بندی نظری) رخ خواهد نمود.

مراد از یادگیری، آموختن است که با تمرین و جست وجو و با اثرپذیری از انگیزه های محبتّی و اشتیاقی به دست آمده باشد، در این صورت، از مرحله ی سطحی فراتر رفته و با ریشه دوانیدن در وجود جوان، در ذهن او تثبیت شده است.با تکرار کار، عمل به مفاد پیام و اندیشیدن درباره ی آن می توان آموزه ها را درونی و تثبیت کرد. حضرت علی علیه السلام درباره ی نقش پای بندی عملی و نظری در رسیدن علم انسان به مرحله ی ثبوت و بهره برداری این گونه می فرماید:

اِذا رُمْتُمُ الانْتِفاعَ بِالْعِلم فَاْعمَلُوا بِه، وَ اَکْثِروُا الْفِکْرَ فی مَعانیه، تَعِهِ القُلوُبُ.(1)

ص:128

اگر می خواهید از دانش بهره مند شوید، به آن عمل کنید و در معانی آن بسیار اندیشه کنید تا دل ها آن را نگه دارد.

تحقق این مرحله بدان دلیل اهمیت دارد که هدف اصلی برنامه سازان و انتقال دهندگان مفاهیم دینی، کشاندن مخاطب به مرحله ی عمل و پای بندی به مفهوم آموخته شده است. در غیر این صورت، رشد اخلاقیِ مخاطب _ که از وظایف اصلی رسانه است _ در مرحله ی شناخت و انباشت اطلاعات خواهد ماند.

«طبیعی است میان اندیشه و رفتار اخلاقی، رابطه ی کاملی وجود ندارد؛ زیرا همیشه فکر، عمل را هدایت نمی کند. افرادی هستند که می توانند در یک سطح اخلاقی بیاندیشند، ولی رفتارشان به گونه ی دیگری است. دلیل این موضوع آن است که اندیشه ی اخلاقی به تنهایی چیزی بیش از یک زمینه نیست که در ترکیب با دیگر عوامل شکل دهنده ی رفتار، مؤثر خواهد بود. رفتارها به جز جنبه ی شناختی، جنبه ی انگیزشی و گرایشی نیز دارند که از متغیرهای غیرشناختی تأثیر می یابند».(1)

به همین دلیل دیده می شود عنصر شناخت در تعامل با سلیقه ها و گرایش ها، اثرپذیر است و در صورت چیرگی آن ها، عنصر شناختی نمی تواند نقش «عاملیّت» خود را بازی کند.

قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام به این موضوع بسیار پرداخته اند. برای نمونه، خداوند، علم و شناختِ کسی را که دانشش مقهور گرایش او شده است، برای او سودمند نمی داند:

اَفَرأیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَوَئهُ و اَضَعَّهُ اللّهُ عَلَی عِلْمٍ...(2)

پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا،

ص:129

او را دانسته، گمراه کرد و....

امام صادق علیه السلام با برشمردن اهمیت علم و عمل و تأکید بر هم زمانی و همراهی آن دو، فراخواندن به عمل را عنصر وجودی علم می داند:

اَلعِلمُ مَقْرُونٌ اِلَی الْعَمَل، فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ و الْعِلْمُ یَهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَاِنْ اَجابَهُ وَ اِلاّ اِرْتَحَلَ.(1)

علم و عمل به هم وابسته اند. هرکه بداند، عمل می کند و هرکه عمل کند، می داند. علم، عمل را صدا می زند؛ اگر پاسخش داد، می ماند وگرنه می رود.

دوره ی چهارم _ درونی سازی

مخاطب پس از پیمودن سه مرحله ی پیش، کم کم به جست وجو و کاوش بیشتربرای به دست آوردن آگاهی های بیشتر در زمینه ی مفهوم آموخته شده خواهد پرداخت. ممکن است این کاوش، او را در انجام کارش راسخ تر سازد یا این که با دست یابی به مفهومی والاتر، آن را رها سازد. حالت سوم این است که مخاطب، انجام آن کار را بی فایده بداند. هنگام بررسی موانع انتقال مفاهیم دینی این احساس بی فایدگی را بیشتر بررسی خواهیم کرد.

ص:130

6 _ احساس انتظار و رویکرد مثبت به آینده و تلاش برای رسیدن به مولا و محبوبِ راستین؛

7 _ احساس نگرانی از نابودی و میل به جاودانگی.

یادگیری

الف _ جست وجوی چیستی دین

فرد پس از گرایش، آماده می شود (چیستی دین را دریابد. او در این زمینه با پرسش های زیر روبه رو است:

1 _ دین چیست؟

2 _ چرا دین داری ضرورت دارد؟

3 _ آیا دین می تواند به نیازهایی که او را به سوی دین کشانده است پاسخ دهد؟

4 _ آیا دین به نیاز فرد به عشق، محبت و پرستش پاسخ می دهد؟

5 _ آیا دین، جایگاه اجتماعی فرد را تضمین می کند؟

ب _ جست جوی چگونگی دین

فرد در این مرحله در پنج حوزه به یادگیری می پردازد:

1 _ شناخت پیشینه ی اسلام؛

2 _ شناخت قرآن؛

3 _ شناخت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام ؛

4 _ شناخت مبانی اعتقادی اسلام؛

5 _ آشنایی با کارکرد دین در زندگی اجتماعی

پای بندی

1 _ پای بندی نظری: توان مندی تصمیم گیری برای گزینش باورها و دفاع از عقیده ها و آموخته ها؛

2 _ پای بندی عملی: پای بندی و تعهد درونی و خودآگاهی نسبت به آموخته های دینی.

درونی سازی

جست وجو و کاوش بیشتر برای به دست آوردن آگاهی و دانش بیشتر در زمینه ی مفهوم آموخته شده و روزآمد کردن آن.

ص:131

چرا بیشتر دانش ها و دانسته ها به میدان عمل نمی رسد؟ بزرگان اخلاقی، علمی و نظری در این موضوع بسیار سخن گفته اند و هدف ما نیز بررسی این پدیده نیست. با این حال، چون هدف اصلی از ارسال مفهوم دینی به وسیله ی رسانه، به عمل وادار ساختن گیرنده است، باید این مراحل چهارگانه را به طور دقیق شناخت. پس آمد این کار آن است که پیام گیرنده هنگام طراحی الگوی فرآیند انتقال، دقیق تر عمل کند و بررسی موانع فرآیند انتقال نیز آسان شود. در بخش های آینده به این دو موضوع خواهیم پرداخت.

ص:132

ص:133

معرفی الگو(1)

این الگو براساس مبحث پیشین (دوره های پیمودنی انسان برای دین دار شدن) طراحی شده است و پنج بخش اصلی دارد.

ص:134

ص:135

و در یک نوبت به همه ی مسایل بپردازد. این سنجش را براساس شاخصه های زیر می توان تعیین کرد:

1 _ ضرورت تعیین شده از سوی مقام معظم رهبری و بخش های کلان دینی _ فرهنگی جامعه؛

2 _ میزان گسترش ارزش و ضدارزش در جامعه؛

3 _ نتایج برآمده از پژوهش های میدانی و کتاب خانه ای سازمان نظرسنجی که وضعیت دینی _ فرهنگی جامعه را ارزیابی می کنند (ضرورت های دوره ای و همیشگی)؛

4 _ شناخت شیوه های فعالیت ضد دینی و ضد فرهنگی عوامل بیگانه.

ص:136

تا پایان مسیری را طی کنند و در طول برنامه همواره یک نقطه ی مجهول حفظ شود تا برنامه، خود را کاملاً در ارتباط با تماشاگر نگه دارد.(1)

اگر چنین تعریفی از جذابیّت را بپذیریم که قلابِ خود را در درون تماشاگر و مخاطب بَند می کند؛ این گیرایی و جاذب بودن را در بخش ها و ارکان گوناگون یک برنامه ی دینی تلویزیونی می توان آفرید. جذابیتِ موضوع، محتوا، قالب بازیگرانو شخصیت ها، صحنه آرایی، موسیقی، لباس، ابزارهای به کار رفته و به طور کلی هر بخش یک برنامه ی دارای پیام دینی و ارزشی (در قالب فیلم، نمایش، نماآهنگ، گفتار، گزارش، خبر، برنامه ی ترکیبی و...) هنگامی به دست خواهد آمد که به نکته های زیر توجه شود:

1 _ هم آهنگی با روحیه و گرایش عمومی جامعه؛

2 _ رعایت برآیند دینی توده ی جامعه؛

3 _ محور قرار دادن منابع اصیل دینی برای برداشت پیام های دینی و ارزشی؛

4 _ تبیین جایگاه دین و کارکردن در صحنه های گوناگون اجتماع؛

5 _ بهره گیری از پژوهش های علمی و روزآمد برای انتخاب موضوع، طراحی و اجرای برنامه ها؛

6 _ برآوردن نیازهای واقعی روحی جامعه؛

7 _ برنامه سازی برای همه ی قشرهای جامعه؛

8 _ بهره گیری از ویژگی های گروهی، بومی، طایفه ای و ملی؛

9 _ توجه به نقش آموزش غیرمستقیم؛

10 _ تکرار محتوا در قالب های گوناگون و در برهه های زمانی ویژه؛

11 _ تلقین و تداعی؛

12 _ بهره گیری از شرایط بحرانی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی؛

13 _ بهره مندی از شخصیت های محبوب گروه های مرجع، رهبران فکری و

ص:137

کارشناسان؛

14 _ پیش گیری از تکرار؛

15 _ توجه به برخی لذت های مادی و نفسانی (به عنوان تلطیف کنندگان برخی پیام ها).

ص:138

ص:139

آموخته ها؛

4 _ معرفی الگوها و آشنا ساختن مخاطبان با سیره ی عالمان، نخبگان و برجستگان هر سطح برای تشویق مخاطب به پای بندی عملی.

بدیهی است برای انجام دادن این مرحله، فرآیند انتقال دوباره از مرحله ی انگیزش آغاز می شود تا چرخه ی این فرآیند پدید آید.

1 _ معرفی نیازهای واقعی بشر به دین با برانگیختن ارکان احساسی.

2 _ ایجاد چشم اندازی فراگیر و درست از دین

1 _ انگیزش

2 _ پژوهش و برنامه ریزی

3 _ اج____را

4 _ پس خوراند(بازخورد)

5 _ توسعه

فرهنگ سنجی + نظرسنجی

تشخیص کاستی ها و نیازها

آسیب شناسی ناهنجاری ها

اولویت سنجی

طراحی قالب جذّاب

انتقال

باید به مخاطب آموخت:

1 _ دین مجموعه ای است از رفتارها و آثار بیرونی و درونی که در صورت پای بندی به آن، به شیوه ی درست زندگی دست خواهدیافت.

2 _ دین، میل به عشق و محبت حقیقی را برآورده می سازد.

ص:140

3 _ دین، الگویی ها را ارایه می دهد که به حقیقت راستین پیوسته اند

1 _ جنبه ی اعتقادی

2 _ جنبه ی داستانی

3 _ جنبه ی اخلاقی

4 _ مراسم و احکام عملی

5 _ جنبه ی اجتماعی

اثرسنجی

اصلاحات

(جزئی _ کلی)

ناکامی

کامیابی

اثرسنجی

اصلاحات

(جزئی _ کلی)

درونی سازی وتوسعه

درونی سازی وتوسعه

ص:141

چیستی دین چگونگی دین (مفاهیم)

تکرار چرخه ی

فرآیند

بابررسی میزان پای بندی عملی مخاطب

به پیام داده شده، کارآمدی یا ناکارآمدی

برنامه، ارزیابی می شود.

نمودار شماره ی 4 _ الگوی پیشنهادی برای انتقال مفاهیم دینی

ص:142

ص:143

پرورش نادرست نهادهای خانواده، مدرسه یا گروه های همسالان، ذهنیت منفینسبت به دین و مفاهیم دینی پیدا کرده، در همان مرحله ی ابتدایی گرایش، دچار مشکل شده است. بنابراین، وی هیچ گاه به مراحل دیگر نخواهد رسید، حتی اگر بارها برنامه ای با محتوای دینی را از آغاز تا پایان از تلویزیون تماشا کند. هم چنین جوانی که تحصیلات، شرایط و فرهنگِ موجود در دبیرستان و دانشگاه، او را به دین گریزی و حتی دین ستیزی و فرار از زندگی ارزش مدارانه کشانده است، قدرت و جسارتِ پیمودن مراحل چهارگانه را نخواهدداشت.

در مرحله ی یادگیری نیز همین موانع رخ خواهند داد. اگر در هر یک از مرحله های پیش از یادگیری، اختلالی روی دهد، فرآیند یادگیری با مشکل روبه رو خواهد شد. برای نمونه، جوانی که جز برنامه های ورزشی، دیگر برنامه های تلویزیون را تماشا نمی کند، هیچ گاه با پیام های دیگر مانند پیام های دینی، روبه رو نمی شود.

هم چنین اگر بنا به دلایل گوناگون، به برنامه یا پیام داده شده، توجه کافی صورت نگیرد، فرآیند یادگیری از حرکت بازخواهد ایستاد. اگر مخاطب جوانِ رسانه، مراحل رویارویی و توجه را بپیماید، ولی پس از مقایسه ی برآیند فرهنگی، اخلاقی یا اجتماعی جامعه نتواند پیام رسانه را با وضعیت جامعه ای که در آن زندگی می کند (مدرسه، دانشگاه، محل کار و...) شبیه سازی کند، در مرحله ی ادراک و تأیید پیام، مانع ایجاد شده است. در این حالت، چون احساس ناهمگونی با جامعه برای او رخ داده است، شوق و انگیزه ی کافی برای یادگیری در او پدید نخواهد آمد.

موضوعِ شوق و آمادگی، در تعهد عملی و پای بندی نیز نقش اساسی دارد. در صورتی که پس از یادگیری، شوق کافی برای دست یابی به فایده و نتیجه ی عمل در مخاطب پدید نیاید، او به آموخته ی خود، عمل نخواهدکرد.

اگر عوامل درونی فردی و عوامل بیرونی جامعه را در رفتار انسان اثرگذار بدانیم، توجه به تأثیر هر دو جنبه ضرورت پیدا می کند. ممکن است رسانه با ارسال پیام و مفاهیم دینی و ارزشی از جوان بخواهد که برای یادگیری و پای بندی به

ص:144

آن ها به پاخیزد، ولی عوامل بیرونی اجتماعی هم چون: خانواده، مدرسه، همسالان و...، جهت دیگری را نشان دهد. در این صورت، فرآیند انتقال به سرانجام نخواهد رسید. بر فرض این که جوان بخواهد به همه ی آموخته های خود عمل کند، ولی ناهمگون بودن رفتار او با وضعیت عینی جامعه از تأثیرگذاری آموخته هایش خواهد کاست.

«میزان پیوستگی جوان با جامعه که یکی از اهرم های ساختاری نگه دارنده ی هنجارهای اجتماعی است، از خانواده آغاز و سپس درونی می شود، ولی جامعه نیز باید شرایط عینی هم رنگی جوان را فراهم کند. از دیدگاه جامعه شناسان، کنترل اجتماعی اعتقاد به هنجارهای رسمی اجتماعی همیشه نمی تواند موجب بروز رفتار موافق با هنجارها از سوی جوان شود؛ زیرا نیروهای خارجی یا ساختاری جامعه، گاه حافظ و گاه مانع قبول هنجارهای رسمی می شوند. این امر به ویژه درباره ی جوانانی صادق است که هنجارها و ارزش ها هنوز به طور کامل در آن هاشکل نگرفته است».(1)

در این بخش، به موانعی خواهیم پرداخت که خاستگاه آن ها، مخاطب جوان، خانواده، جامعه و... است. سپس هنگام بررسی عملکرد رسانه، موانع ویژه ی سر راه رسانه را بررسی خواهیم کرد. باید گفت کوشیده ایم مطالب به صورت موردی بیاید و درصورت ضرورت، توضیحی بیان شود. بدیهی است با بررسی بیشتر و دقیق تر می توان از موانع دیگری آگاه شد که بررسی آن ها را به بحث جداگانه ای وا می گذاریم.

ص:145

ص:146

دینی در دانش آموزان گردآوری شده است. در این پژوهش، «الگو بودن معلمان و مدیران و کادر اجرایی مدرسه» با کسب ارزشی به میزان 93% بیشترین درصد را به دست آورد.(1)

اهمیت این موضوع در منابع روایی نیز آمده است. با این حال، شایسته است جوانان بدون محور قرار دادن الگوها و افراد، معارف دین و مفاهیم ارزشی را از منابع اصیل آن؛ یعنی قرآن کریم، روایات و سنت اهل بیت علیهم السلام و سیره یپرهیزکاران و اولیای الهی دریافت کنند. به فرموده ی امام صادق علیه السلام ، جوانان به جای آموختن دین از رجال، دین را باید از سرچشمه ی جوشان آن؛ یعنی کتاب و سنت بیاموزند:

مَنْ دَخَلَ فی هذا الدّین بِالرِّجالِ، أَخْرَجَهُ مِنْهُ الرِّجالُ کَما أَدْخَلوُهُ فیهِ وَ مَنْ دَخَلَ فیهِ بالکتابِ و السُّنَةَ زالتْ الجِبالُ قَبلَ أنْ یَزُولَ.(2)

هرکه با اثرپذیری از شخصیت اشخاص به این دین درآید، همان اشخاص می توانند همان گونه که او را به این راه آورده اند، از آن بیرون ببرند. در مقابل، کسی که با شناخت کتاب و سنت به این دین وارد شود، اگر کوه ها بجنبند، او نخواهد جنبید (و در دینش سستی رخ نمی دهد).

7 _ کوتاهی یا زیاده روی در زندگی؛

8 _ بی توجهی به پندها، پیشنهادها و هشدارها؛

9 _ اعتماد نداشتن به نسل پیشین (وجود شکاف اجتماعی میان نسل جوان و نسل گذشته، موضوعی است که باید دیگر عوامل آن را نیز به درستی شناخت. با این حال، بی اعتمادی نسل جوان به نسل گذشته یکی از عوامل اصلی است)؛

ص:147

10 _ مطالعه نکردن و نیاندیشیدن.

ص:148

خانواده و خودداری آنان از بیان سخنان محرمانه ی خویش با پدر و مادر است. بیشتر دانش آموزانی که پیوستگی زیادی با خانواده دارند، هنجارها را در حدمتوسط و بالا درونی کرده اند (7/33% و 7/66%). در میان هیچ یک از این دانش آموزان، پیوستگی پایینی گزارش نشده است. ولی بیشتر کسانی که پیوستگی آنان به خانواده کم است، هنجارها را به طور متوسط و کم درونی کرده اند و تنها در 3/8%، هنجارها به مقدار زیاد درونی شده است.(1)

5 _ فشار اقتصادی و فقر خانواده در خانواده های کم درآمد؛

6 _ فراهم نکردن شرایط بهره برداری درست از مادیات و لذت هایِ مشروع مانند ازدواج؛

7 _ سنت گرایی افراطی در برخی خانواده های مذهبی و مقابله با هرگونه نواندیشی اصولی در دین و درک شرایط مکانی یا زمانی.

ص:149

به مقدار متوسط و کم (5/48% و 9/37%) درونی شده است.(1)

موانعی را که جامعه با آن ها روبه روست، می توان چنین شماره کرد:

الف _ نهادینه نشدن دین داری و رفتارهای دینی در جامعه

اگر فراگیری و پیوستگی را از عناصر لازم برای فرهنگ شدن یک رفتار در جامعه بدانیم، دین داری و توجه به مسایل دینی هنوز به فرهنگ عمومی تبدیل نشده است. مقایسه میان توجه جامعه به نماز و مسأله ی عزاداری امام حسین علیه السلام ، مطلب را آشکارتر می کند. «هنوز محرم فرا نرسیده، می بینیم که همه ی اقشار جامعه، جوان، باسواد، بی سواد و... همگی زیر تأثیر یک عامل هستند. همه به دنبال لباس مشکی هستند، این یک فرهنگ است، ولی آیا می توان گفت نماز جماعت یک مسأله ی دینی است یا نماز اول وقت؟ نترسید! بگویید. اصل نماز که یک واجب شرعی است، یک فرهنگ است. آیا می توان گفت فرهنگ توجه و اهتمام به نماز و اقامه ی صلاة یک فرهنگ عمومی است؟»(2)

ب _ واکنش منفی در برابر جوانان پای بند به دین

این موضوع را می توان معلولِ فرهنگ نشدن دین داری دانست. جامعه ای که هنوز مسأله ی نماز و حلال و حرام در آن به فرهنگ عمومی تبدیل نشده است،جوانِ دین گرا را به راحتی در خود نمی پذیرد. سنتی خواندن جوانان دین دار و به حاشیه راندن آنان در جامعه از عواملی است که جوانان را از پرداختن به مسایل مذهبی باز می دارد. بدین گونه، جوان خوش ندارد که او را فردی مذهبی بدانند. هرچند این موضوع فراگیر نیست، ولی از آن نمی توان چشم پوشید.

ج _ مسؤولیت ندادن بزرگسالان به جوانان و به حاشیه راندن آنان

اگر دین داری را مسؤولیت و تعهد بدانیم، جوانان ما خیلی مسؤولیت پذیر

ص:150

نشده اند. عامل اصلی این موضوع را باید در بزرگسالان جست. جوانان بیشتر به گردآوری اطلاعات و آموختن دانش می پردازند و حتی ممکن است سطح دانش آنان از بزرگسالان بیشتر باشد. با این حال، به دلیل بی تجربگی و ناپختگی و... در حاشیه نگاه داشته می شوند. به دیگر سخن، جوان در کارزار اجتماع بیشتر نقش تماشاچی دارد تا بازیگر. بنابراین، جوان به دلیل نداشتن حس مسؤولیت دینی، بسنده کردن به آموزش های رسمی و تماشاگر بودن در عرصه های اجتماعی، با پیام و مفاهیم دینی آشنایی نمی یابد و بدان پای بند نمی شود.

ص:151

دانست. یک فرد دین دار نه تنها باور دارد و می اندیشد، بلکه نسبت به باورهایش، احساس دارد. پس می توان ادعا کرد که دین با هنر، ویژگی های مشترک بیشتری دارد تا با مسایل خشک ریاضی.(1)

8 _ نادیده انگاشتن توانایی های جوانان. «بعضی ها عادت کرده اند شخصیت واراده و فهم و توانایی های بی کرانه ی جوان را نادیده بگیرند»(2)

9 _ اجازه ندادن به نسل حاضر برای برقراری ارتباط درست با دین.

10 _ بی توجهی به شرایط سنّی جوانان.

11 _ انتظار انجام وظیفه ی بیش از اندازه از جوان.

12 _ رعایت نشدن زمینه های فکری و اجتماعی مخاطبان از سوی برخی گویندگان دینی.

13 _ تکبرورزی برخی آموزش دهندگان دین در برابر جوانان.

14 _ رعایت نکردن اصول رفتاری (نابردباری، بی قراری، از دست دادن اعتماد به نفس، بی توجهی به سلیقه های خردمندانه ی مخاطب و تبلیغ مستقیم).

15 _ تندروی در گفتارها و رها کردن شیوه ی پندآموزی و جدال احسن.

16 _ کوتاهی یا زیاده روی در گفتار و رفتار.

17 _ پرداختن زیاد به بیان ممنوعیت ها، سختی ها و امر و نهی های دین.

18 _ نپرداختن به سهله و سمحه های دین و آموزه های شورانگیز و خوش آیند مذهب.

19 _ ارایه ندادن الگوی مناسب به جوانان در زمینه های گوناگون.

20 _ تناقض داشتن برخی دانش ها، هنرها و ورزش ها با آموزه های اسلامی و

ص:152

در نتیجه سردرگمی جوانان.

21 _ آموزش های نامناسب در مراکز دانشگاهی و آموزشی.(1) این اشکال بر محتوا و شیوه های آموزش وارد است که فرد را به شگفتی یا کوچک شمردن خود در برابر علم و تکنولوژی جوامع صنعتی می انگیزاند. در صورت درونی نشدن باورها در جوان مسلمان، وی پس از این حالت، در برابر علم و تکنولوژی انسان محور (نه خدامحور) تسلیم می شود و به آن ایمان می آورد.

22 _ ناکارآمدی آموزش های دینی مرسوم در مدارس (به روز نبودن کتاب های تعلیمات دینی، تکیه بر جنبه ی شناختی به جای تکیه بر جنبه ی احساسی، نداشتن توجه کافی به استفاده از هنر نقاشی، طراحی و خوشنویسی در تهیه ی کتاب های دینی و...).

ص:153

باشند. آن کسانی که حوزه ی حاکمیتشان از شخص خودشان وسیع تر است، هم مواظب خودشان باشند، هم مواظب دیگران باشند. آن کسانی که در رأس اند، هم مواظب خودشان باشند، هم مواظب کل جامعه باشند که به سمت دنیاطلبی، به سمت دل بستن به زخارف دنیا و به سمت خودخواهی نروند.(1)

1 _ دنیازدگی و وازدگیِ برخی مسؤولان و رویکرد آنان به مادیات.

2 _ پیدایش فاصله میان مردم و مسؤولان.

3 _ تزلزل اخلاقی، سیاسی و اجتماعی برخی مسؤولان. این تزلزل ها بر ذهن و روحِ حساس و ایده آل طلب جوان، اثر بسیار مخرّب خواهدگذاشت، به ویژه اگر فرد خاطی از روحانیان باشد.

4 _ کارکردن به شیوه ی آزمون و خطا و نداشتن الگوی مهندسی از حکومت اسلامی.

5 _ مقدس و دینی معرفی کردن همه ی مسایل و امور جامعه.

6 _ وعده دادن مدینه ی فاضله و بالا بردن توقّع ها.

7 _ عملکرد نامناسب یا ناکافی حکومت در زمینه ی وضع اقتصادی و عدالت اجتماعی.

8 _ دلخوش کردن به رویکردهای جامعه به دین به دلیل عواملی هم چون: خانواده، محیط، شرایط و منافع مادی.

9 _ نداشتن جسارت برای بیان اشکال ها و اشتباه ها.

10 _ نداشتن شجاعت در بازگشت از نظر اشتباه.

ص:154

نیست. خداوند در قرآن کریم درباره ی چگونگی شکل گیری جامعه ها و قشربندی عوامل حق و باطل در جامعه گفته است: ما همیشه در جامعه های انسانی، گروهی از پیامبران، حق پرستان و مصلحان را قرار دادیم. براساس تدبیر تکوینی الهی، گروهی از شیاطین در برابر آنان صف آرایی کرده اند، نه تنها شیطان جنّی بلکه حتی شیطان انسی.(1) این دو باید با هم توازن داشته باشند تا همیشه انسان در برابر دو جذبه ی تقریبا متعادل قرار بگیرد و بتواند به گزینش دست زند. ارزش انسان به انتخاب او بستگی دارد.(2)

تهاجم فرهنگی بیگانگان در سه محور بینش ها، گرایش ها و رفتارها دسته بندی می شود.

در این زمینه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1 _ مطرود دانستن غیر محسوسات و ماوراء الطبیعه.

2 _ کوشش برای اعتباری و نسبی معرفی کردن ارزش های انسانی.

3 _ گسترش فرهنگِ «موسی به دین خود، عیسی به دین خود».

4 _ فردی معرفی کردن دین.

5 _ ناکارآمد معرفی کردن دین در اداره ی جامعه.

6 _ تشکیک در ضروری ترین باورهای دینی از افراد جامعه.(3)

تلاش های دشمن در تهاجم و تحمیل فرهنگی در طول تاریخ با بهره گیری از ابزارهای گوناگون صورت گرفته است. پس از سده های 17 و 18 میلادی، این

ص:155

پدیده را عوامل انسانی؛ یعنی میسیونرهای مذهبی، فن گرایان (تکنوکرات ها)، روشنفکران وابسته و مستشاران خارجی در جهان سوم از جمله کشور ما گسترش دادند. در دهه های اخیر نیز هم زمان با رشد و گسترش وسایل ارتباطی و مخابراتی، زیرساخت این تهاجم و ابزارهای انجام آن بسیار دگرگون شده است.

در این مرحله، داده های شنیداری و تصویری در یک زمان و بر روی یک خط مستقیم، رفتارها و فرهنگ خاصی را گسترش می دهند که بخش گسترده ای از این فرآورده ها به صورت غیرقانونی و با درون مایه ای ناسالم و مفسده انگیز میان جوانان و نوجوانان پخش می شود. اینک برخی از این فرآورده ها را برمی شماریم که موانع انتقال مفاهیم دینی (مربوط به عناصر بیگانه) هستند:

1 _ فیلم های ویدئویی

این فیلم ها که به صورت نوار یا لوح فشرده عرضه می شوند، سه دسته اند: فیلم های سینمایی (خشونت، مواد مخدر، رفتار تبه کارانه، جنبه های جنسی، کمدی و...)، فیلم موسیقی ویدئوی (نماآهنگ، ترانه) و فیلم های پورنو.(1)

2 _ نوار کاست

نوارهای کاست های مبتذل از نظر درون مایه، خوانندگان و سبک موسیقی چنان فراوان است که نمی توان آن ها را در دسته بندی مشخص قرار داد. در سال های اخیر، نوارهای گوناگون موسیقی به بازار فرهنگی وارد شده است که بیشتر شنوندگان آن ها را جوانان و نوجوانان در بر می گیرد.

3 _ بازی های رایانه ای

دیسک های فلاپی معمولاً برنامه های گوناگونی با درون مایه ی مبتذل و گاه مستهجن را در بر می گیرد که با بهره گیری از فن های برتر هنری و جاذبه های تصویری در قالب بازی، برنامه ریزی شده اند.

4 _ عکس و پوستر

عکس های عریان و شهوت آلود عمری به درازای هنر عکاسی دارند. با

ص:156

این حال، در سال های اخیر با گسترش تکنولوژی لیتوگرافی و عکاسی، کیفیت تصویری و فراوانی آن ها به جایی رسیده است که به ابزارهای ضد فرهنگی برای انحراف اخلاقی جوانان تبدیل شده اند.

5 _ مجلات و نشریات

هنگامی که وسایل ارتباط جمعی از جمله مطبوعات و نشریات در اختیار سرمایه داران و گسترش دهندگان فرهنگ مصرف قرار گیرد، تشویق مشتری به مصرف بیشتر کالا و مسخ فکری آنان ضرورت حیاتی پیدا می کند. سریع ترین راه برای رسیدن به این مقصود، بهره گیری ابزاری از زن و سکس است.(1)

ص:157

ص:158

ص:159

نمایش یک کارتون در ظاهر با بحث های ارزشی و دینی هیچ ارتباطی نداشته باشد، ولی تماشاگر را به سوی بی اعتنایی به دین یا سرکشی در برابر آن بکشاند.(1)

در بخش چهارم به ارزیابی روش ها و سیاست های موجود و برنامه ها و راه کارهای پیشنهادی می پردازیم. برای ارزیابی روش های موجود در رسانه، به دلیل پاره ای از محدودیت ها به بررسی چند پژوهش سنجش برنامه ای و چند مقاله ی پژوهشی و بازبینی گذرای چند دوره مجله ی سروش بسنده شده است.بنابراین، تعمیم مطالب به جزئیات در نظر نبوده است، هرچند مطالب کلی همان است که خواهدآمد. در بخش راه کارهای عملی، مطالب به صورت کلی و اختصاصی برای همه گروه های برنامه سازی و تک تک آن ها مطرح خواهد شد.

ص:160

از پی آمد این تغییر و اصلاح ها، نظرسنجی نشده بود.

اینک ارزیابی را در دو محور سیاست های کلی و روش های موجود تولید برنامه پی می گیریم.

ص:161

اهمیت قرار دارد.(1) از این رو، با بیان اصول کلی بهره گیری دین محور و حکیمانه از تلویزیون، معیاری برای سنجش جهت گیری دینی برنامه های تلویزیون ارایه شده است. به نظر می رسد توجه ناکافی به این شاخص ها، تولید رسانه ای را با مشکل های زیر روبه رو کرده است:

الف _ ضعف در جهت دهی تولید رسانه ای به سوی رشد اخلاقی و دینی.

ب _ غفلت گرایی، گسترش فرهنگ مصرف گرایی و دور شدن از فرآورده هایاندیشه گرا.

ج _ تقلید و به کارگیری ضابطه از فرآورده های نرم افزاری و سخت افزاری کشورهای غربی.

د _ ساخت برنامه هایی که صحنه های مفسده انگیز و خشونت بار را دربردارد. (بهانه ی ساخت چنین برنامه هایی آن است که هدف ما، چاره گشایی از مشکل های اجتماعی است).

ه _ کم رنگی یا بی رنگی ارزش های اسلامی، مردمی و انقلابی در فرآورده های رسانه ای.

3 _ نبود راه کارهای اجرایی برای تحقق سیاست های تعیین شده از سوی مقام معظم رهبری

4 _ ناهم آهنگی برنامه های شبکه ی گوناگون صدا و سیما

5 _ ناهم آهنگی بخش های گوناگون رسانه های کشور

ص:162

6 _ نداشتن شناخت کافی از سطح بندی مخاطبان و بی توجهی به فرهنگ سنجی و نظرسنجی

7 _ بی توجهی به آسیب های فرهنگی و اجتماعی کشور (به ویژه نسل جوان)

درباره ی بازتاب دادن مسایل و آسیب های فرهنگی و اجتماعی در رسانه، گروهی با استناد به دلایلی هم چون: تشویش اذهان عمومی، مخدوش ساختن ارزش ها و آرمان ها، رسمیت دادن و پذیرفتن ناهنجاری ها و انحراف ها و...، به تصویر کشیدن این مشکل ها را در منافات با وظیفه ی تلویزیون در زمینه ی آرامش بخشی به جامعه و پشیمانی از سیاست های نظام می دانند. از این رو، می کوشند فرآیند انتقال مفاهیم دینی و ارزشی را در فضایی خنثی بدون در نظر گرفتن آسیب ها انجام دهند. این دیدگاه سبب شده است مخاطبان جوان به حلمشکل ها و دغدغه های خود از سوی تلویزیون، امیدی نداشته باشند.

8 _ نبود درک کافی از جوانان در سطح مسؤولان

به نظر می رسد برخی سیاست گذاران رسانه بر این باورند که با اختصاص دادن شبکه های ویژه ی جوانان یا شبکه ی ویژه ی برنامه های مذهبی، می توان به نیازها و ضرورت های واقعی مخاطبان جوان پاسخ گفت. این در حالی است که سطح بندی برنامه ها نباید به «کانالیزه شدن» مخاطبان بیانجامد. اختصاص یک بخش خبر به عنوان «اخبار مذهبی» نباید این تصویر را پدید آورد که در دیگر بخش های خبری هم چون اخبار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... از «خبر دینی»، اثری نیست.

9 _ ناکامی در ارایه ی چشم انداز درست و فراگیر از دین و ارزش ها

همان گونه که در بحث الگوسازی برای انتقال مفاهیم دینی گذشت، داشتن درک فراگیر و درست از دین، عاملی است که مخاطب را به آموختن دین وامی دارد و پای بندی به این آموخته ها را به ارمغان می آورد. به همین دلیل، انتقال دهندگان مفاهیم دینی همیشه باید از خود بپرسند آیا پیام ارسالی و تصویر

ص:163

ایجاد شده از دین آن چنان توانایی دارد که مخاطب را به خود بکشاند یا نه؟

10 _ پرورش نیافتن هنرمندان و سازندگانِ متعهد به اندازه ی کافی

برای تولید محصول دینی دو راه وجود دارد؛ نخست این که سازندگان را دین باور کنیم یا این که ضوابط و مقرراتی دینی برای مراحل گوناگون تولید قرار دهیم. به یقین، راه نخست بسیار سازنده تر و اثرگذارتر خواهد بود. البته با توجه به نیازهای موجود، شمار چنین کارگردانان، نویسندگانی بسیار کم است. «بدون رودربایستی باید به این حقیقت اعتراف داشته باشیم که اصلاً از میان هنرمندان بنام سینما، کسی به تفکر انقلابی ما معتقد نبوده است که در صدد تبلیغ آن برآید و ازمیان سینماگران مؤمن نیز جز یکی دو نفر، اسیر سِحر شیطانیِ «انتلکتوئلیسم»(1) و«هنرمندمآبی» شده اند و فیلم های آنان نیز رنگی «خودبینانه» و «خودبنیادانه» یافته است. کسی نیز که در دام «خودبینی و خودبنیادی منورالفکرانه» بیافتد، دیگر نمی تواند جز برای «اثبات خویش» فیلم بسازد».(2)

11 _ بی توجهی به تهاجم فرهنگی

کارآیی فرایند تبلیغ و انتقال مفاهیم دینی در یک فضای خنثی با کارآیی آن در فضایی که با عناصر مزاحم درگیر باشد، متفاوت است. تبلیغات در فضای تهاجم فرهنگی، متغیرهای متعددی دارد. تهاجم فرهنگی، متغیرهای مزاحم را در سطح فرهنگ جامعه پدید می آورد که هرگونه بی تفاوتی به این مسأله، به پیدایش نارسایی هایی خواهد انجامید.

12 _ نبود ارتباط سازنده و راهبردی میان محافل علمی پژوهشی حوزه، دانشگاه و رسانه

ص:164

برنامه ریزی، تولید و برنامه سازی براساس آخرین یافته های علمی و روزآمد کردن آن ها از شرایط اساسی برای پیروزی در فرآیند تبلیغی است. بدیهی است انجام این مهم به برقراری ارتباط سازنده، علمی و عملی میان رسانه و محافل علمی بستگی دارد. تا زمانی که سازندگان و برنامه سازان خود را از یافته های علمی و پژوهشی، بی نیاز بدانند یا نتایج پژوهش های کارشناسی به صورت عملیاتی در اختیار برنامه سازان قرار نگیرد، چنین ارتباطی برقرار نخواهدشد.

13 _ نبود ارتباط سازنده و راهبردی میان بخش های گوناگون پژوهشی سازمان با تولیدکنندگان

ص:165

معارف نیازی نبود. در حقیقت، گروه اقتصاد باید اقتصادی اسلامی را می گفت و گروه ورزش از ورزش دینی سخن می راند.

ص:166

که برخی سازندگان به جذابیّت آفرینی بی توجه هستند. این در حالی است که افزایش و بهبود ابزار و ساختار برنامه سازی، تکمیل کننده ی فرآیند جذّاب سازی برنامه ها هستند. به دیگر سخن، افزایش شمار دوربین ها، صحنه آرایی رنگارنگ، لباس و چهره آرایی، استفاده ی ابزاری از زن یا مرد و جدّی نگرفتن موضوع های کاملاً جدّی تنها راه جذابیّت آفرینی نیست. شایسته است برنامه سازان و مدیران مرز میان جذابیتّ آفرینی و مخاطب فریبی را مشخص کنند.

ص:167

فیلم های اندیشمند در عین هنری بودن، به انگیزه های عالی انسانی توجه دارند. در این گونه فیلم ها به مخاطب اجازه می دهند بیاندیشد و او را محترم می شمارند. این فیلم ها به جای این که فکر ویژه ای را با استفاده از سرعت و جاذبه های کاذب بر مخاطب تحمیل کند، مخاطب را به طور غیر مستقیم به فکر وامی دارد تا او میدان مناسبی برای اندیشیدن او فراهم شود. یکی از ویژگی های این فیلم ها آن است که بیننده را از زمان و مکان گذرای فیلم عبور می دهد و حقایق ارزشمند هستی را برای او به تصویر می کشد. این فیلم ها، گریبان روح مخاطب را می گیرد و او را از وجود گنجینه های درونی او آگاه می سازد. در این جا دیگر کار با تکنیک و هنر محض راه به جایی نخواهد برد، بلکه در به تصویر کشیدن ظرایف درونی و آسمانی باید تلاشی دوچندان داشت.

در حقیقت، ساخت یک فیلم ارزشمند به دو رکن اساسی زیر بستگی دارد:

رکن اول _ داشتن درک و احساس نیرومند از اندیشه های بلند آسمانی.

رکن دوم _ داشتن هنر تصویری دقیق و جامع.

به طور کلی، یک فیلم ارزشمند و موفق، فیلمی است که اندیشه ی مخاطب را به سوی اندیشه ی ویژه و مورد نظر خود بکشاند و او را به پای بندی و تعهد نسبت به آن اندیشه وا دارد. برای عملی ساختن این مقصود باید از ظرافت های هنری و تصویری بجا استفاده شود. بدین گونه، در همه ی مراحل از نوشتن داستان و فیلم نامه گرفته تا تصویربرداری، تدوین و... باید به گونه ای رفتار کرد کهفرآورده های نهایی را به بهترین صورت القا کند.(1)

باید دانست که این گونه بهره بری از تلویزیون، دقیقا نقطه ی مقابل خاستگاه این وسیله و حتی معارض با نهایت کارآیی آن بوده و این حقیقت انکارناپذیر است.

ص:168

اینک با دیدی انتقادی به نمایش های دارای مضمون صریح و غیرصریح دینی می پردازیم که از تلویزیون پخش شده یا هم اینک در حال پخش است.

ص:169

ص:170

بوده و جایگاه اجتماعی پایینی دارند. گویا قرار است این گونه القا شود که نماز خواندن و انجام دیگر عبادت های دینی به سالخوردگان، بی بضاعت ها، سرایدارها و بی سوادها اختصاص دارد.

ص:171

صفحه ی ذهن مخاطب پاک می شود یا هم چون بسیاری از مفاهیم ارزشی دیگر در آسمان خیال او سردرگم می ماند.

چه الزامی وجود دارد که از همه ی عواطف روانی کمال گرایانه در یک بازیگر یا یک فیلم و دیگر بخش های یک نمایش استفاده شود؟ فرض کنید جوانی، محاسن خود را تراشیده یا تسبیح و انگشتری در دست ندارد. آیا برای نماز خواندن یا به تصویر کشیدنِ نماز او منعی (شرعی، عرفی و یا تکنیکی!) وجود دارد؟ اگر دختر جوانی، چادر بر سر نداشت و در طول فیلم با مانتو بود، نمی تواند نمازخوان باشد؟ آیا این گونه ایده آل گرایی و هراس و حیا از بیان واقعیت، بی احترامی به فهم و شعور مخاطبان به ویژه جوانان نیست؟

شاید برخی در مقام دفاع برآیند که تصریح در بیان واقعیت ها از حُسن و ارزش ایده آل ها می کاهد و به گسترش مفاسد و ضد ارزش ها می انجامد. در پاسخ به این دیدگاه باید گفت ریشه ی این بحث در تشخیص ایده آل ها و ارزش های دینی و غیرارزش ها و ضدارزش هاست. چه بسا عادت های عرفی که ارزش دینی پنداشته می شود و چه بسیار ناخوش آیندهای یک قوم یا گروه، ضدارزش.

در پژوهشی که به ضرورت پژوهش در شناخت ارزش ها و غیرارزش ها اشاره دارد، این گونه آمده است: «ابتدا باید «ارزش های ناب» را شناخت. ارزش های ناب، همان ارزش های عرفی نیست که به تدریج در طول زمان از سوی برخی، ارزش الهی تلقی شود. ارزش های الهی و قدسی، فرازمانی و فرامکانی اند و مبتنی بر فطرت بشر و هم آهنگ با عالم طبیعت و بالاتر از آن نازل شده اند. برخی ساخت های بشر که عرف شده است، شاید در مواردی با ارزش ها هم آهنگ باشند، ولی به معنی هم سنخ بودن آن ها نیست. پس باید پژوهش درباره ی ارزش ها با اصل «ناب گرایی» و کوشش برای تفکیک «حقیقت ارزشی» از «شبه ارزش» (تحت عنوان رسم، شأن، عرف متشرعان) انجام گیرد».(1)

ص:172

گفتنی است مشکل ایده آل گرایی در جنبه ی منفی نیز وجود دارد. همان گونه که شخصیت نمازخوان بسیار خوب و متدیّن معرفی می شود، شخصیتی که به نماز اهمیت نمی دهد یا کم تر اهمیّت می دهد، بی قید و بی ادب معرفی می شود. پرسشی که باید به آن پاسخ داد این است که آیا در میان افراد جامعه، فرد خوش اخلاق،دارای تحصیلات عالی و دیگر ویژگی های مثبت کم است؟

ص:173

توصیف جنبه ی عاطفی و روحیِ آن، در حالی که در موضوع محرم، شور و شیدایی موج می زند و به تصویر کشیدن این جنبه از مراسم های محرم، به مراتب از برنامه های گزارش گونه اثرگذارتر است.

ص:174

گوناگون به تصویر می کشند. هدف این فیلم ها، پرداختن به زندگی اجتماعی پیامبران، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، اهل بیت علیهم السلام و اولیای خداوند از یک سو و ارایه ی تصویری از زندگی تیره و چهره ی پلید مشرکان، کافران و منافقان است. البته باید دانست که هنوز به بخش دوم (ویژگی های منفی) توجه لازم صورت نگرفته است.

آن چه فعالیت در موضوع تاریخی _ مذهبی و سیاسی _ مذهبی را حساس می کند، ظرافت تا ریخی و ارزش های دینی و زمینه های دین باوران است. ارایه ی حس متعالیِ مذهبی و تأثیرگذاری در پنهان ترین لایه های وجود انسانی، کم ترین انتظار جامعه از هنر دینی است.(1)

این حساسیت آن جا پدیدار می شود که از یک سو باید جانب امانت داری و مستند سخن گفتن را رعایت کرد تا در اذهان دین باوران شبهه پدید نیاید و از یک سوی دیگر، در ارایه ی واقعیت و بهره گیری از تخیّل و ابتکار نیز باید پردازش انجام داد تا پذیرش تصویری و عینی پیام را آسان کند. بنابراین، «یک سریال تاریخی باید دو گرایش متضاد، یعنی تخیّل بی مهار و تصویری روشن از واقعیت را با یکدیگر آشتی دهد».(2)

رویکرد جدید تلویزیون به مفاهیم تاریخی _ مذهبی و سیاسی _ مذهبی، این رسانه را وارد مرحله ی تازه ای از هنر تصویرگری در تاریخ تلویزیون و سینمای جهان کرده است. کار بر روی این مفاهیم مدت ها پیش از این آغاز شده است، ولی ناب بودنِ وقایعِ منحصر تاریخ اسلام به ویژه تاریخ تشیّع و نوآفرینی و توانایی هنرمندان متعهد و دین باور، می تواند فصل نوینی در این حوزه بگشاید. از فیلم های ساخته شده با این درون مایه به سریال های امام علی علیه السلام ، تنهاترین

ص:175

سردار، ولایت عشق، حُجر بن عدی، ملاصدرا و مسافر ری می توان اشاره کرد.

جسارت تلویزیون در پرداختن به این مفاهیم ارزشمند و الهی، ستودنی است. در شرایطی که در بیشتر فرآورده های تلویزیونی، جهت ارزش مدارانه و تربیتی دیده نمی شود و هدف، سرگرم کردن مخاطب است، روی آوردن به برنامه هایی که آگاهی دهی و روشنگری را هدف خود قرار داده اند، در خور تقدیر است. حضور در این عرصه به فراهم شدن مقدماتی بستگی دارد تا کاستی ها رفع شود. در این جا به برخی نقطه ضعف های موجود در چند سریال اخیر می پردازیم و برخی راه کارها را می آوریم:

ص:176

شخصیت پیشوایان دینی به یک جوان عرضه می شود، برای همیشه در ذهن او ماندگار خواهد شد.(1) اگر چنین تصویری، نارسایا اشتباه باشد، اصلاح آن بسیار دشوار خواهدبود. آن چه این حساسیت را عینی تر نشان می دهد، این است که بدانیم بینندگان این گونه سریال ها از تماشای آن، چه اهدافی را پی می گیرند.

هدف اصلی و انکارناپذیر از تماشای سریال ها همان تفریح و سرگرمی است، ولی بینندگان سریال ولایت عشق هدف خود را از تماشای این سریال چنین بیان کرده اند:

1 _ آشنایی با زندگی و سجایای اخلاقی امام رضا علیه السلام .

2 _ آشنایی با تاریخ اسلامی ایران.

3 _ پر کردن اوقات فراغت و سرگرمی.(2)

پژوهش دیگری، میزان هم آهنگی داشته های مخاطبان با موضوع همین سریال را بررسی کرده است. براساس این پژوهش، 83% بینندگان، آن را با داشته های خود هم آهنگ دانسته اند. بیشتر این افراد، بالای 40 سال هستند که این نشان می دهد جوانان در طول تماشای این سریال با ناهم آهنگی دانسته های خود با درون مایه ی سریال روبه رو شده اند. این مسأله ی نشانه ی ناکامی منابع و مراجع مربوط در ارایه ی آموزه های مذهبی به جوانان است.

نکته دیگری که به پشتوانه ی علمی و سندی این گونه برنامه ها مربوط می شود، ورود به مطالب و مباحث اخلاقی به ویژه اختلاف شیعه و سنی است. ارایه ی تصویری قابل دفاع از موضوع های مطرح شده در این سریال ها، در ساخت چنین

ص:177

برنامه هایی اهمیت دارد.

تولید و نمایش یک فیلم تاریخی، دعوتی است از همگان تا برداشت ما را از تاریخ بشناسند. بنابراین، بایسته است به اختلاف های مذهبی _ در این جا تمایلات شیعی و سنّی _ کاملاً عنایت شود و اگر نسبت به ابطال یک گزارش یا انتقاد از آن ناگزیر ماندیم، باید برداشت تاریخی خود را براساس موازین علمی _ تاریخی پایه ریزی کنیم و به تعبیری روشن، سُخنی «قابل دفاع» ارایه دهیم».(1)

مجالی نیست تا همه ی مطالب بدون سند یا ضعیف اسلامی را بیاوریم که درساخت این گونه سریال ها مطرح شده است. بنابراین، به یک مورد آن بسنده می کنیم:

«در سریال «ولایت عشق» سه شهر وجود دارد. مدینه، مَرو و بغداد. کارگردان این سریال می گوید: مجموعه ی صحنه آرایی ها و گریم ها و دکورها تلفیقی است از سه هنر ایرانی، رومی، و عربی. رواج معماری و فرهنگ رومی در کشورهای اسلامی جای تأمل دارد؛ زیرا از امپراتوری روم جز شامات تسخیر نشد. در آن جا نیز فرهنگ رومی چندان گسترده نبود که بر مسلمانان تأثیرگذار باشد، به ویژه آن که خلافت عباسیان، خلافتی شرقی و تأثیرپذیرفته از ایرانیان بود. مدینه نیز اصولاً شهری عربی بود. مَرو هم ایرانی _ بودایی بود. بغداد هم در آغاز خلافت عباسی ساخته شده و کاملاً ایرانی _ عربی بوده است. این جاست که دکورهای رومی مآب که سراسر فیلم را آکنده است، مبنای تاریخی ندارد».(2)

ص:178

حوادث و پیوستن آن ها به یکدیگر در کنار صفحه آرایی و شخصیت پردازی غیرواقعی و فرعی است. در این صورت، بیننده با دیدن صحنه های ابتکاری و تخیلی، حوادثی را _ که ممکن است در مواردی کمی خشن و بدون افت و خیز هستند و برای تلطیف این خشکی و خشونت به بخش هایی ابتکاری نیاز دارند _ بهتر و راحت تر درک کند. باید دقت کرد که شرایط و مقتضیات داستان با شرایط روایت شده (مانند قرن دوم و سوم هجری) تناسب داشته باشد و از جعل وقایع و شخصیت هایی که با مقتضیات عرفی و فرهنگی زمان روایت داستان تناسب ندارد، پرهیز شود. گاهی یک شخصیت یا واقعه ی فرعی و غیراصلی افزون بر تناسب نداشتن با هدف اصلی داستان و زمان روایت، فضای فراوانی از سریال را اشغال می کنند و بیننده را در ورطه ی تخیل غرق می سازند که بدین ترتیب، هدف اصلی فیلم در آن گم می شود. شاید دلیل سازندگان فیلم آن باشد که برای جذابیت آفرینی در بخش های آغازین فیلم به این ترفند دست زده اند، ولی چنین دلیلی قانع کننده نیست.

مصداق برجسته ی این نقص، نقش زمان در سریال ولایت عشق است. «کارگردان این سریال در گفت و گویی درباره ی نقش زنان گفته است: «ما به خانم... گفتیم که ما از شما هنرنمایی نمی خواهیم. ما کسی را می خواهیم که بتواند اسب سواری کند و حرکات نمایشی انجام دهد و...». اگر بپذیریم که در طول تاریخ، زنان در میان شهرها و هم دوش مردان بوده اند، این که آنان در میدان جنگ، سوار بر اسب و در درگیری با سربازان حکومتی شرکت کنند و به راحتی کارهایی را انجام دهند که حتی از مردان برنیاید، مایه ی شگفتی است. این امر به تمامی، زاییده ی تخیل است و به باورپذیری اثر نمایش لطمه می زند».(1)

ص:179

کارگیری فضاهای ناب معنوی و شاخص های تصویری ساده به جای صحنه سازی های هالیوودی است. (رنگ خدا، آژانس شیشه ای، امام علی علیه السلام و...).

خطری که این روند را تهدید می کند، همین رویکرد هالیوودی به سریال هایمذهبی است. «سریال های مذهبی همواره در یک رویکرد هالیوودی، دچار شکست می شوند. ما نه امکانات آن ها را داریم و نه اساسا هالیوودی می اندیشیم (توفیق سینمای فرا مرزی ما گواه این مدعاست). پس لازم است در ساخت چنین سریال هایی تجدیدنظر شود و ساختاری دیگر برای آن ها در نظر گرفته شود. بی تردید، زیباترین لحظه ی سریال امام علی علیه السلام ، سادگی و بی آلایشی خانه ی حضرت بود که با استفاده از نشانه های تصویری ساخته شده بود. پس به کارگیری سیاهی لشکرهای آن چنانی، نمادهای پیچیده و دکورهای عظیم که بسیار هم خام و لورفته جلوه می کند، نتیجه ای جز دور شدن از فضای ناب مذهبی ندارد».(1)

ص:180

نمایی از شخصیت مورد نظر مخاطب قرار گیرد، این ارتباط برقرار نخواهد شد.

ص:181

هم چنین اگر در اصول انتخاب هنرپیشه یا طراحی نقش، دقت کافی صورت نگیرد، این ارتباط متزلزل می شود.

همین مسأله درباره ی شخصیت های منفی صادق است. بازیگر باید بتواند بغض و عداوت باطنی بیننده را نسبت به خود جلب کند. همان گونه که بیننده هنگام دیدن شخصیت مثبت فیلم، در آسمان فضایل شخصیت ایده آل خود در پرواز است، شخصیت منفی نیز باید نفرت مخاطب را برانگیزاند. شخصیت های مثبت هنگامی می توانند بر مخاطب اثر بگذارند و او را به دنبال خود بکشانند که شخصیت های منفی، فضا را به خوبی تیره، نفرت آمیز و غیرقابل تحمل کرده باشند. در این صورت، دیدن تصویر شخصیت مثبت، بیننده را از فضای تیره به پناه گاه نور می رساند.

باید دانست بغض و تنفّر از شخصیت منفی نیز به پرداخت مناسب شخصیت مثبت وابسته است. به دیگر سخن، این تعامل و نزاع داستانی این دو شخصیت، داستان را برای مخاطب جذاب می کند. چه بسا لازم باشد ویژگی های شخصیت مثبت از شخصیت منفی بیشتر باشد تا پیام تربیتی و ارشادی داستان در لابه لای این نزاع ها، کم رنگ و گم نشود.

آن چه پس از این توضیح می آید، اشکال موجود در انتخاب بازیگران نقش های مثبت و طراحی نقش آن هاست. بسیار می بینیم که توان هنری بازیگر نقش منفی یا میزان حجمی از قصّه که به او اختصاص داده می شود، با بازیگر نقش مثبت قابل مقایسه نیست که همین مسأله سبب می شود هنرپیشه های دارای نقش منفی، خوش آیندتر و قابل تحمل تر جلوه کنند.

برای نمونه، در سریال امام علی علیه السلام ، شخصیت عمار یاسر در مقابل شخصیت ولید، قابل مقایسه نیست؛ زیرا:

1 _ توان هنری دو هنرمند قابل مقایسه نیست.

2 _ شخصیت عمار به درستی معرفی نمی شود و تنها حجم کمی از داستان به او اختصاص می یابد. همین ضعف را در شخصیت پردازی ابوذر و معاویه می بینیم. نمونه ی خوبی از این موضوع را در فیلم محمد رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، به کارگردانی

ص:182

مصطفی عقاد می توان دید. کارگردان با انتخاب شخصیتی توانا چون آنتونی کویین، نقش حمزه را به خوبی طراحی کرده بود.

اگر هر دو شخصیت مثبت و منفی و بازیگران بر نقش خود مسلط باشند و کارگردان در طراحی نقش آن ها دقت کند، تماشاگر با نقش های منفی ارتباط عاطفی برقرار نمی کند و پیام داستان به شیوایی به مخاطب منتقل می شود.

ص:183

حادثه ای بود که هشت سال طول کشید. یعنی ما، قبلاً نه درست می فهمیدیم جنگ یعنی چه و نه انتظارش را داشتیم.(1)

ایشان درباره ی فراگیر ساختن حقیقت دفاع مقدس و روحیه ی دفاع از ارزش ها نیز فرموده است:

آن چه باید به مردم تزریق بشود این است که همه احساس کنند در قضیه ی دفاع از ارزش های انقلابشان و دفاع از ارزش هایی که موجودیت جامعه مبتنی بر آن هاست، موظفند و این باید در مردم زنده نگه داشته شود... نباید تصور شود که در دورانی جنگ بود، ما هم مجبور بودیم یک حالت اضطراری را طی کنیم و آن هم که الحمدلله تمام شده و جنگ هم نداریم. پس باید به زندگی مان برسیم. البته رسیدن به زندگیحق مردم است، لیکن رسیدن به زندگی نباید به معنای اطفا [خاموش کردن] آن نائره ای [شعله] باشد که در درون انسان مشتعل است. لذا باید آن حس دفاع و آمادگی در مردم زنده بشود و زنده بماند.(2)

اینک به نارسایی های موجود در آثار مربوط به جنگ و دفاع مقدس می پردازیم:

ص:184

یادداشت های جنگ آمده و آن چه در جلسه های خاطره گویی آدم های جنگ گفته می شود، کمی متفاوت با تصاویر ارایه شده در این فیلم ها به نظر می رسد:

جنگ سراسر متانت و وقار نبوده است. آن قدر فراوان بوده اند رزمندگانی که گردان و گروهان از دست شیطنت های آنان به تنگ آمده بودند، ولی اخلاص و از خودگذشتگی شان را در واکس زدن پوتین های دسته یا شستن لباس های هم سنگران خود نشان می دادند.

جنگ سراسر اتحاد و انس و الفت نبود. اختلاف و مشاجره نیز در آن بود. طرح این موضوع ها، داستان را واقعی تر می سازد، نه این که از منزلت آن انسان های راستین بکاهد.

روحیه ی ایثار، جسارت و نترسیدن، در بیشتر رزمندگان بوده است، ولی در مواردی که کم هم نیست، دیده ایم رزمنده ای با ترس و اضطراب به میدان عملیات پا گذاشته است.

به لطف و امداد الهی، توسل به ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام و تلاش رزمندگان در فتح و پیروزی دوران مقدس فراوان بوده، ولی موارد شکست و سردرگمی نیز اندک نبوده است.

با توجه به جایگاه کنونی فرهنگ و دین در جامعه که جوان، خود را در تعامل و ستیز میان ارزش ها و غیرارزش ها می بیند، به تصویر کشیدن گوشه ای از این تعامل و ستیزها در شخصیت های دوران جنگ، الگوی خوبی برای فرا خواندن جوانان به مبارزه با هواهای نفسانی، مادی و غیرارزشی است. باید پذیرفت که در زمان جنگ بودند کسانی که هنگام سختی و مشکلات نمی توانستند استقامت کنند و کسانی نیز بودند که تا آخرین لحظه پایدار ماندند و به دیدار خداوند شتافتند. دمیدن روحیه ی جهاد و این که زندگی ما میدان جهاد همیشگی است، بسیاری از جوانان را در گرایش به ارزش های دینی و تبدیل شدن آنان به انسان های ارزش مدار کمک می کند.

ص:185

فرآورده های جنگی سینمای پیشرفته ی جهان (تقلید از سینمای جنگ ویتنام) ضعف دیگری است که محتوای فیلم های جنگی ما را تهدید و تضعیف خواهد کرد. جنگ ما با دیگر جنگ های مرسوم دنیا شباهت ندارد. انگیزه های دیگرجنگ های رایج دنیا از وطن پرستی فراتر نخواهد رفت، در حالی که جنگ ما، جنگ حق و باطل و درگیری میان ارزش و ضدارزش بود.

سخن به معنای نفی به کار بردن از ابزار جذابیت آفرین نیست، بلکه منظور ما، فراموش نشدن هدف اصل فیلم _ ایجاد روحیه ی جهادی، آگاهی، دفاع از آرمان ها و ارزش ها _ در لابلای هیبت پوشالی ادوات جنگی و سینمایی است.

ص:186

ص:187

باید دانست وجود دو عنصر خلاقیت و تعهد در آثار دو یا چند کارگردان یا نویسنده، (آثاری چون آژانس شیشه ای، مهاجر و...) سبب رشد سینمای جنگ نمی شود، بلکه تدوین و اجرای سیاست از پیش طراحی شده و فراگیر به همراه اعتبار مالی می تواند آثاری پذیرفتنی تر بیافریند.

«تاریخ و فرهنگ هر ملت تا رنگ خلاقیت و هنر به خود نبیند، هیچ گاه در دل نسل های بعد زنده نخواهد ماند. آگاه باشیم که هنر امروز از کنار ذخایر عظیم و ارزشمندی چون سال های مبارزه و پیروزی انقلاب اسلامی و سال های دفاع مقدس غفلت زده می گذرد. دفن شدن آن همه حماسه و عظمت در زیر خاک فراموشی، بزرگ ترین گناه هنرمند نسل انقلاب و جنگ است؛ گناهی که نسل امروز و فردای این کشور، بر هنرمندان این سال ها نخواهد بخشید».(1)

ص:188

ص:189

نقطه ضعف ها

1 _ نبود پیام ارزشی در فیلم یا سریال

برای ساخت فیلم دارای پیامی ارزشی دو راه وجود دارد:

الف _ عاملان تولید (نویسنده، کارگردان، هنرپیشه و...) به ارزش های اخلاقی و مذهبی پای بند باشند و برای گسترش آن ها بکوشند.

ب _ ضوابطی مشخص شود تا اگر سازندگان فیلم، دغدغه ی دفاع از ارزش ها را در خود نیرومند نمی یابند، بتوانند با توجه به آن ضوابط، اثری پذیرفتنی به جامعه ی اسلامی ارایه دهند.

متاسفانه چون شمار تولید کنندگان پای بند به ارزش های اخلاقی و مذهب فراوان نیست، و چنان ضابطه ای نیز هنوز تدوین نشده است، پیام های ارزشی در فیلم ها بسیار ناچیز است.

2 _ غیرمذهبی بودن شخصیت های اصلی

پس از این فرض که تولیدکننده ای در صدد القای یک پیام ارزشی است، باید در پی آن بود که شخصیت ها و بازیگران فیلم، نیز از مایه های دینی و مذهبی برخوردار باشند. متأسفانه این موضوع در شخصیت ها به ویژه شخصیت های اصلی داستان ها رعایت نمی شود. برای مثال، «در سریال همسران هیچ یک از شخصیت های اصلی، امتیاز مذهبی مثبت نداشتند. تنها شخصیت مذهبی در چند قسمت از این سریال، مادر بزرگ پیر علی بود که او هم در شرف مردن است. در این سریال، در رفتار شخصیت های اصلی سریال که دو نفر آن ها جوان (علی ومریم) و دو نفر دیگر میانسال (کمال و مهین) بودند، به جز برخی کلمات و رفتار معمول و مرسوم، اثری از توجه ارزش های دینی نمی بینیم. ما انواع رفتارهای آنان مانند: مهمانی رفتن، غذا خوردن، دعوا کردن، تفریح کردن و... را می بینیم، ولی اما هرگز شاهد نماز خواندن، قرآن خواندن و... و دیگر نشانه های مذهبی بودن نیستیم».(1)

ص:190

3 _ زیاده روی یا کم کاری در پرداختن به ارزش ها

در ارایه ی مفاهیم دینی و ارزشی دو شکل کلی وجود دارد:

الف _ شناخت ارزش ها

ب _ نبود اعتدال در ارایه ی آن ها.

شناخت ارزش های ناب و جدا ساختن آن ها از ارزش های ناخالص عرفی قومی یا... از مسایل مهم دینی و فرهنگی در کشور است. درباره ی مشکل دوم نیز باید گفت گاهی درباره ی یک شاخصه ی ارزشی، چندین فیلم و سریال در یک قالب تولید می شود. در صورتی که با استفاده از قالب های گوناگون تغییر زاویه ی دید و در نظر گرفتن نیازها و دغدغه های روز جوان می توان این مشکل را بر طرف کرد.

4 _ الگوسازی نامناسب برای شخصیت های مذهبی

هنرپیشه یکی از مهم ترین عوامل انتقال پیام فیلم است که همه ی ویژگی های فیزیکی، شخصیتی و حتی روانی او در سرتاسر فیلم جریان می یابد. اگر شخصیتی که در فیلم، نقش فردی متدین، اهل نماز، راست گو، شجاع، مهربان و... را بر دوش می کشد، گونه ای پردازش شود که دارای جایگاه اجتماعی مناسب، شادابی وطراوت باشد، به مراتب بیشتر بر روح و روان بیننده اثر خواهد گذاشت تا این که همیشه این نقش ها را به یک پیرزن یا پیرمرد بسپاریم.

«در سریال همسران، این پیام پنهان وجود دارد که مذهبی بودن مخصوص افراد سالخورده است. در این سریال تنها در دو قسمت آن، یک بازیگر میهمان (مادر بزرگ) که او هم در شرف مرگ است، فردی مذهبی است. تنها اوست که به محض رسیدن به خانه، از میزبان چادر نماز طلب می کند و نماز می خواند. تنها اوست که مرتکب حرام نمی شود، دنیا را امانت می خواند و از خدا و آخرت سخن می گوید، در حالی که همه ی شخصیت های سریال باید کم و بیش چنین باشند. آیا تماشای این صحنه ها این پیام را به بینندگان القا نمی کند که: مذهبی بودن، قدیمی شده

ص:191

است».(1)

5 _ توجه ناکافی به انگیزه ها و نیازهای نسل امروز

اگر تماشاگر جوان احساس کند که رسانه با او هم دغدغه است و همان چیزی را بازتاب می دهد که او ضروری و نیاز می پندارد. به تماشای برنامه ها دلگرم خواهد شد و ارتباط دوسویه میان رسانه و جوان برقرار می شود.

جوان مشتاق است نیازهایش در جایی بیان شود. اگر تلویزیون، مسایل و نیازهای جوان را مطرح کند و به یافتن راه حل بپردازد، در نخستین گام برای جذب مخاطب و برقراری ارتباط، بسیار موفق بوده است.

باید دانست جوان به راحتی با کسی انس نمی گیرد. تنها اعتماد و شوق اوست که شرایط را برای برقراری ارتباط فراهم می سازد. اگر مخاطب جوان در طرحنیازهایش، به رسانه اعتماد کند، به راحتی بدان دل می سپارد و رابطه اش را گسترش می دهد.

رسانه باید این رشته ی اعتماد را مستحکم تر سازد و بیش از پیش در تحکیم، تعدیل و هدایت آن بکوشد. گاهی دیده می شود به این موضوع بی توجهی یا کم توجهی می شود. گاهی این بی توجهی به گونه ای است که مخاطب جوان می پندارد سازنده ی فیلم یا سریال از نیاز و سلیقه ی جوانان و شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه و... هیچ گونه شناخت و آگاهی ندارد. به روز نبودن، بی توجهی به شرایط ویژه ی جوان و جامعه و حتی اوضاع سیاسی جهان، برقراری ارتباط دوسویه را مختل می کند.

6 _ نسبت دادن دین به قشری خاص

دین برای ظاهر فرد دین دار، الگوهایی تعریف کرده است. با این حال، ارایه ی تصویری ویژه از ظاهر و شخصیت فرد دین دار سبب می شود مخاطبی که خود را درون آن قشر نمی یابد، به تماشای آن برنامه گرایش پیدا نکند.

ص:192

محدود کردن رفتار و گفتارهای دینی به مردان ریش دار و زنان با حجاب و نشان دادن تحصیل کردگان خارج از کشور به عنوان افراد بی توجه به دین، در ارتباط مخاطب با فیلم، اختلال ایجاد می کند.

ص:193

بسیار فاصله دارد.

2 _ خطر تفکیک مخاطبان

گفتیم که تولید برنامه براساس نیاز و سطح آگاهی های مخاطب از لوازم اساسی یک برنامه ی دینی موفق است. البته این کار نباید سبب شود مخاطبان گروه معارف تنها از برنامه های این شبکه یا گروه استفاده کنند و از دیگر بخش های رسانه ناآگاه باشند و در مقابل، مخاطبان دیگر گروه ها و شبکه ها نیز به برنامه های این گروه بی توجه بمانند. ادامه ی این روند که متاسفانه با شتاب در حرکت است، خطر جدا افتادن کامل مخاطبانی را در پی خواهد داشت که در دو سطح معرفتی وعلمی جداگانه قرار دارند.

3 _ بهره مندی از کارشناسان درجه ی سوم

برخی افراد که به عنوان کارشناس حوزه یا دانشگاه در ویژه برنامه های مذهبی حاضر می شوند، توان مندی علمی چندانی ندارند. بهره مندی از استادان دارای توان علمی بالا، برنامه سازان را در ارایه ی برنامه های مناسب تر یاری خواهد کرد. البته این سخن به این معنا نیست که گروه معارف تنها به کارشناسان مشهور و برجسته بپردازد و از کارشناسان جوان و تازه کار غافل شود. در کنار مسأله ی یاد شده، باید کارشناسان نیز معرفی شوند.

4 _ نپرداختن به مصداق ها و نمونه های عینی

به نظر می رسد یکی از وظایف بخش های دین گستر کشور، تعیین مصداق های دینی و نمونه های عینی مذهبی و رفتارهای دینی است. برنامه سازان باید به این مسأله بپردازند که ویژگی های کشاورز، پزشک یا دانش آموز دین دار چیست.

گروه معارف تنها به بیان کلیات و مفاهیم انتزاعی بسنده می کند و به بیان جزئیات نمی پردازد، در حالی که این گروه می تواند با مراجعه به منابع دینی، آیین دین داری را به صورت دقیق و جزئی به همه ی قشرهای اجتماع تفهیم کند. هم چنین باید موارد جزئی و مصداقی را از منابع دینی استخراج کند و در اختیار سازندگان قرار دهد تا به صورت فیلم، نمایش، گزارش و... ارایه شود.

6 _ ضعف در ارایه ی تصویری فراگیر از منشِ طلبگی و روحانیان موفق

دوستان غافل و دشمنان معاند، در سال های پس از جنگ به دلایل گوناگون، بسیار کوشیده اند حیثیت روحانیت و طلاب علوم دینی _ پایه های نظام دینی کشور _

ص:194

را مخدوش کنند. گروه معارف باید برای زدودن این خدشه ها و پاسداری از ارزش های اسلامی به واقع گرایی بپردازد و از ایده آل گرایی محض بپرهیزد. تهیه ی گزارش از زندگی برخی استادان حوزه که هنوز پس از سال ها تدریس، در خانه های استیجاری زندگی می کنند و هم سطح مردم اند، برای معرفی روحانیان دین محور و تلاش گران عرصه ی علم و معرفت به جامعه، ضرورت دارد. وضعیت زندگی طلاب جوان و متدین نیز آموزنده خواهد بود.

ص:195

فراهم نمی شود. شاید یکی از راه های سودمند و موفق برای تربیت هنرمندان دینی، آموزش دادن طلاب علوم دینی در زمینه ی دانش ها و تکنیک های هنری و تصویری است.

10 _ تدوین راه کارهای کلی و جزئی برای انتقال مفاهیم دینی در فضای تهاجم فرهنگی (فضایی که در آن عناصر مزاحم انتقال وجود دارد).

11 _ تأسیس شورای متشکل از نخبگان حوزوی، دانشگاهی و رسانه ای برای تعیین سیاست های راهبردی.

ص:196

در زمین امیال و غرایز خود دارد، راهنمایی کند که خود، لذت ترک شهوات و نفسانیات را چشیده باشد و لذت عبودیت، حرکت به سوی خداوند و کنار زدن امیال حیوانی، او را از خود بی خود کرده باشد.

5 _ کسی می تواند از سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم غیرت علوی علیه السلام ، عفت فاطمی صلی الله علیه و آله وسلم و عشق حسینی علیه السلام و انتظار مهدوی عج الله تعالی فرجه الشریف سخن بگوید که همانند یک گزارش گر یا راوی داستان به این ها ننگرد. هرگاه هنرمند برگ برگ زندگی ایشان را الگوی خود ساخت، می تواند به این کار روی آورد.

6 _ کسی می تواند از جنگ و شهادت بگوید که دست کم بویی از شهیدان و اهل شهادت، مشامش را نوازش کرده باشد، نه این که رزمندگان ما را هم چون چریک های امریکای لاتین و پارتیزان های آلمانی بداند.

7 _ کسی می تواند برای جوانان اثر بیافریند که جوان و روحیه ی جوانی را حس کرده باشد. این حس و شناخت زمانی به دست می آید که در کوچه و بازار، مدرسه و دانشگاه، پارک و سینما، مسجد و هیأت و پایگاه بسیج و... با او همراه شود. تا لحظه لحظه، روز به روز و سال به سال و از بلوغ تا پایان جوانی با جوان هم سفر نباشی، نمی توانی برنامه ای خوش آیند و «راهبر» برای او بسازی.

8 _ کسی می تواند سریالی خانوادگی با مبانی دینی بسازد که دست کم خود این گونه خانواده ای ساخته باشد.

9 _ اگر می خواهیم کسی را دین باور بسازیم، ابتدا باید خود و دین مان را باورداشته باشیم.

10 _ همه ی صحنه های زندگی آمیخته با مذهب است. هر گروه باید ارتباط کار خود با دین را دریابد. گروه اقتصاد، برنامه ای برای اقتصاد اسلامی بسازد، گروه ورزش در زمینه ی ورزش دینی سرمایه گذاری کند و به طور کلی، دین را از دریچه ای بسته و ویژه ننگریم.

11 _ باید دانست دین و کار دینی، سفارش پذیر و بخش نامه ای نیست.

12 _ موازین اخلاقی در برنامه ها در نظر گرفته شود.

13 _ در پرداختن به طنز و کمدی باید میانه رو بود و از «شوخی گرفتن

ص:197

موضوع های جدی» خودداری کرد.

14 _ باید در فکر تدوین قالب های جذاب بود، ولی از فریفتن خودآگاه یا ناخودآگاه مخاطب خودداری کرد.

ص:198

5 _ به تصویر کشیدن حضور دین در همه ی جنبه های زندگی به گونه ای باشد که مخاطب جوان، خدا را باور و حس کند.

6 _ باید دقت کرد که مخاطب پس از تماشای برنامه های این بخش، به کتاب خانه ای از انبار اطلاعات تبدیل نشود. پیام پنهان فیلم و نمایش باید این باشد که دانستن کافی نیست و انسان توانایی رشد فراوانی دارد و می تواند بیش از پیش به خدا نزدیک شود.

ص:199

ج _ فیلم سازی در زمینه های تاریخی _ مذهبی و سیاسی _ مذهبی (زندگی اهل بیت علیهم السلام و اصحاب و بزرگان)

این کار دو جنبه دارد:

یک _ بهره مندی از شخصیت هایی واقعی و داستان های مستند.

دو _ به کارگیری تکنیک های هنری و پردازش مناسب رویدادها.

1 _ برنامه ساز باید این دو جنبه را به صورت متناسب و متوازن به پیش ببرد.

2 _ از تخیّل و قصه پردازی های تحریفی پرهیز کند.

3 _ از داشتن رویکردهای هالیوودی به قصه های تاریخی _ مذهبی بپرهیزد.

4 _ در شیوه ی انتخاب بازیگران نقش مثبت و منفی و طراحی نقش آنان گونه ای عمل شود که هریک بتوانند بغض و حب مخاطب را به خود جذب کنند. در این صورت، در مسیر روایت داستان که آهنگی عاطفی دارد، خللی رخ نمی دهد.

ص:200

جنگ و شهادت به فراخور این درک.

9 _ سپردن کار جنگ به هنرمندان متعهد و نوآفرین.

10 _ در نظر گرفتن بودجه و اعتبار لازم برای فیلم جنگی.

11 _ تدوین فیلم نامه های مناسب.

ص:201

است که با وجود مخالفت خانواده در

دانشگاه با علی ازدواج می کند. علی با

آغاز جنگ به جبهه می رود و ناپدید

می شود. خانواده ی عاطفه، او را از خود

می رانند و...

7

جنگی دانشجو در جبههمعرفی حال وهوای

جنگفیلم سینمایی دانش آموز یا دانشجویی که پس از آغاز

جنگ، درس را رها کرده است، به

جبهه می رود. حال وهوای روزهای

آغازین جنگ در این فیلم به تصویر

کشیده می شود.8

جنگی جوانان پس از

جنگفیلم سینمایی فرزند شهیدی که پس از رشد سنی و

پایان جنگ، از اوضاع جوانان جامعه

ناراحت است، می کوشد از جوانان

جانبداری کند و....9

جنگی جوان امروز،

رزمندگان دیروزمعرفی فرهنگ

جبهه به عنوان

راهنمای جوانانفیلم سینمایی یکی از افسران نیروی انتظامی که از

یادگاران سال های جنگ است، در شب

چهارشنبه سوری ، چند جوان متخلف را

بازداشت می کند. او با اخلاق دلسوزانه ی

خود، جوانان خاطی را به سوی خود

می کشاند، پس از چندی ، به اتفاق هم، به

مناطق جنگی جنوب می روند و....10

مفاهیم دینی روزهمعرفی روزه داری

اقشارِ مردمسریالهرشب از ماه رمضان، آیین روزه داری

در یکی از قشرهای مردم به تصویر

کشیده می شود. پزشک، روحانی ،

استاد دانشگاه، دانشجو، کارمند،

فوتبالیست، هنرمند، نانوا، وزیر،

معاون، افسر نیروی انتظامی ، کاسب و...11

مفاهیم دینی نمازآشنایی با میزان

پای بندی جوانان

به نمازفیلم داستانی شماری جوان دبیرستانی خود را برای

کنکو آماده می کنند. هدف ظاهری

داستان؛ بیان تلاش جوانان کنکوری

ص:202

است و هدف اصلی داستان؛ سیر

صعودی جوانان در پای بندی شان به

نماز است.

12

مفاهیم دینی دعا و مناجات13

مفاهیم دینی اخلاقی _ تخیلی معرفی نفس اماره

و نفس مطمئنهفیلم سینمایی فردی تنها زندگی می کند، ولی دو نفر

که کاملاً به او شبیه هستند، همیشه او

را همراهی می کنند. یکی او را به خیر و

خوبی و دیگری به شر و بدی فرا

می خواند.14

مفاهیم دینی اخلاقی _ تخیّلی معرفی کیفر کردار

زشتفیلم سینمایی

کمدی مردی هرگاه در زندگی روزانه، دروغ

می گوید یا کار زشتی انجام می دهد،

همسرش متوجه می شود داعم از

این که در حضور او باشد یا نه و مرد را

بازخواست می کند و... البته مرد، همسر

خود را بسیار دوست دارد!15

مفاهیم دینی احترام به پدر و

مادرمعرفی اثر دنیوی و

اخروی احترام به

پدر و مادرفیلم مستند یا

گزارشبه تصویر کشیدن زندگی افراد موفق (در دانشگاه،

کار، ازدواج و...) که توفیق خود را مدیون احسان و

نیکی به پدر و مادر می دانند.16

چیستی دینحج یا عمره ی

دانشجویی بیان گوشه ای از

فلسفه ی حجویژه برنامه ی

ترکیبی برنامه ای با ترکیب گزارش، روایت گری و

گفت وگو و... مخاطبان را با گوشه ای از سفر

معنوی حج یا عمره آشنا می سازد.17

چیستی دینکسانی که تازه

اسلام می آورند.تشویق مخاطب به

اندیشیدن

درباره ی عقایدویژه برنامه ی

ترکیبی همانند مورد پیشین18

چیستی دینآشنایی با سایر

ادیانبیان برتری دین

ص:203

اسلام مستندحضور دوربین در مراسم های مذهبی

مانند: کلیسا و... البته باید گونه ای عمل

شود که بیننده مسلمان را به دین خود

علاقه مندتر سازد نه به دین مربوط به

برنامه ی مستند.

19

فرهنگی _

اجتماعی _ جوانانتهاجم فرهنگی معرفی ابزار

متهاجم فرهنگی

دشمن گزارش20

فرهنگی _

اجتماعی _ جوانانشکاف میان نسل

انقلاب با نسل

امروزمعرفی عوامل

پیدایش شکاف

نسل هافیلم سینمایی دانشجویی در رشته ی جامعه شناسی

درس می خواند. او در یک خانواده

روحانی رشد کرده است و دارای پایه ی

دینی استواری است. او می کوشد با

رایزنی میان دوستان خود از دو نسل

انقلاب و جدید، این شکاف را بیابد و

راهی برای پر کردن آن بجوید.21

فرهنگی _ اجتماعی _ جوانانازدواج نامعقولانهبیان راه های درست همسرگزینیفیلم سینماییاین فیلم مربوط به دختر و پسر دانشجو، دبیرستانی و.. است که با آشنایی خیابانی، تصمیم به ازدواج گرفته و بعدها با مشکلاتی روبه رو شده اند.

ص:204

ص:205

ص:206

2 _ آیا امام حسین علیه السلام ، همه ی شیعیان را شفاعت می کند؟

3 _ آیا محبت امام حسین علیه السلام تنها برای آخرت ما سودمند است؟

4 _ محبت به امام حسین علیه السلام بر زندگی انسان چه تأثیری دارد؟

ص:207

3 _ هنگام نماز، شما با خدا سخن می گویید یا خدا با شما؟

4 _ آیا حالت شما پیش و پس از نماز خواندن متفاوت است؟

5 _ آیا نماز خواندن را دوست دارید یا این که چون واجب است، نماز می خوانید؟

6 _ از نمازهای پنج گانه بیشتر به کدام یک علاقه دارید؟

7 _ دل چسب ترین نمازی که تاکنون خوانده اید، چه زمانی بوده است؟ فکر می کنید دلیل دل چسب بودن آن چه بوده است؟

8 _ هنگامی که حوصله ی نماز خواندن ندارید، چه می کنید؟

9 _ آیا اهل نماز مستحبی هم هستید؟

ص:208

4 _ نخبه کیست؟

5 _ چه چیزهایی را می توان انتخاب کرد؟

6 _ قدرت را در چه می بینید؟

7 _ دوست دارید رییس یک اداره باشید یا یک دست فروش؟

8 _ لذت چیست؟

9 _ بهترین لذتی که تاکنون برده اید، کجا و چگونه بوده است؟

10 _ آیا تبلیغات کالاها و مواد غذایی... بر روحیه و شادابی جامعه اثر می گذارد؟ عبور کاروان شهدا چه؟

ص:209

5 _ دانشگاه، شما را آگاه تر کرده است یا دین دارتر؟

6 _ پدر زهرا، پزشک و مادرش، آموزگار است. زهرا با معدل 20 از دبیرستان فارغ التحصیل شده است، ولی نمی خواهد به دانشگاه برود. به نظر شما چرا چنین تصمیم گرفته است؟

7 _ اگر یک روز به این نتیجه برسید که تحصیل در رشته ای که می خوانید یا اصل آمدن شما به دانشگاه، تلف کردن وقت است، می توانید آشکارا به آن اعتراف کنید.

8 _ چرا درس می خوانید؟

9 _ رشته ی تحصیلی شما در خدمت دین است یا دین در خدمت رشته ی تحصیلی تان؟ یا اصلاً مهم نیست؟!

ص:210

ص:211

ماهیت را بشناسیم.

6 _ پس از بررسی دیدگاه های علمی گوناگون و دیدگاه های حضرت امام و مقام معظم رهبری، اصول کلی بهره گیری دین محور از تلویزیون را چنین بیان کردیم:

الف _ تعلیم و تربیت افراد جامعه، وظیفه ی اصلی تلویزیون است.

ب _ پرهیز از غفلت گرایی و جسم پروری و گسترش فرهنگ اندیشه ورزی و آگاهی.

ج _ پرهیز از تقلید کورکورانه از غرب و خودداری از مفتون شدن در برابر ابزار تکنولوژیک.

7 _ برای دین دار شدن یک فرد، 4 مرحله در نظر گرفتیم: گرایش، یادگیری، پای بندی و درونی سازی. اگر این مراحل به خوبی مطالعه و براساس الگوی پیشنهادی فرآیند انتقال مفاهیم دینی به جوانان عمل شود، می توان موانع را یافت و برطرف ساخت.

8 _ سیاست های کلی:

الف _ اصالت دادن به دین و ارزش ها به جای توسعه و اقتصاد در تدوین سیاست های فرهنگی.

ب _ به کارگیری نیروی انسانی برای بررسی و تدوین اهداف مورد نظر مقام معظم رهبری و عملیاتی ساختن آن ها.

ج _ توجه به سنجش برنامه ای.

د _ تلاش برای یافتن درک درست و فراگیر از جوانان و نیازهای آنان.

ص:212

است.

ج _ تا زمانی که برنامه ساز نتواند لحظه به لحظه، روز به روز و سال به سال با جوان همراه و هم سو شود، نمی تواند برنامه ای «خوش آیند» و «راهبر» برای او بسازد.

د _ همه ی صحنه های زندگی، وادی مذهب است. به همین دلیل، برنامه ساز باید ارتباط خود را با دین بیابد. گروه اقتصادی، اقتصاد اسلامی را بگوید و گروه ورزش از ورزش دینی و...

ص:213

ص:214

تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، کد 488، 1379.

15 _ حرّ عاملی، محمد بن الحسن؛ وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، انتشارات اسلامیه، 1373.

16 _ جوادی آملی، عبدالله؛ شریعت در آیینه ی معرفت، قم، مؤسسه ی اسراء.

17 _ __________ ؛ حکمت عملی و نظری در نهج البلاغه، قم، انتشارات رجاء.

18 _ جبران، مسعود؛ فرهنگ الفبایی الرائد، رضا انزابی نژاد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1373.

19 _ خوانساری، جمال الدین محمد؛ شرح غررالحکم و دررالکلم، تصحیح: میرجلال الدین حسینی، تهران، انتشارت دانشگاه تهران، 1366.

20 _ [امام] خمینی، سیدروح الله؛ شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی رحمه الله ، 1373.

21 _ ________ ؛ صحیفه ی نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1370.

22 _ ________ ؛ وصیت نامه ی سیاسی _ الهی امام خمینی رحمه الله ، تهران، ارمغان قلم،1378.

23 _ خدایاری فرد، محمد؛ مسایل جوانان و نوجوانان، انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران، چاپ پنجم، 1377.

24 _ خادمی، عین الله؛ بررسی عوامل مؤثر بر درونی کردن ارزش های اسلامی در دانش آموزان، قم، کارشناسی تحقیقات اداره کل آموزش و پرورش استان قم، پژوهش گاه معلم، کد 330.

25 _ خزائلی، عذرا؛ نویسندگی برای رادیو و تلویزیون، مرکز تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، 1375.

26 _ خندان، محسن؛ تبلیغ اسلامی و دانش ارتباطات اجتماعی، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1374.

27 _ دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377.

28 _ رستگار خالد، امیر؛ مقایسه ی سیاست های مقابله با تهاجم فرهنگی

ص:215

شورای انقلاب فرهنگی و اصول سیاست های صدا و سیما، مرکز تحقیقات و سنجش برنامه ای صدا و سیما.

29 _ سیّاح، احمد؛ فرهنگ نوین، انتشارات اسلام، چاپ چهاردهم، 1370.

30 _ ______ ؛ سینما از نگاه اندیشه، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1377.

31 _ شکوهی، غلام حسین؛ تعلیم و تربیت و مراحل آن، انتشارات آستان قدس رضوی، 1373.

32 _ شعاری نژاد، علی اکبر؛ روان شناسی رشد، انتشارات مؤسسه اطلاعات، چاپ نهم، 1372.

33 _ شرفی، محمدرضا؛ جوان و بحران هویت، دفتر مشاورین سازمان صدا و سیما در امور جوانان، 1379.

34 _ شهید ثانی؛ منیه المرید، تحقیق: رضا مختاری، انتشارت دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.

35 _ صادقی رشاد، علی اکبر؛ جزوه ی کانون گفتمان دینی، مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه ی علمیه.

36 _ صدوق قمی، ابوجعفر؛ معانی الاخبار، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1379 ق.

37 _ طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ تفسیر المیزان، تهران، مؤسسه اسماعیلیان، 1371.

38 _ _________ ؛ نهایه الحکمة، قم، مؤسسه النشر الاسلامی الطابعه الجامعة المدرسین، چاپ سیزدهم، 1416 ق.

39 _ قائمی، علی؛ جوان از دیدگاه نیازها، خواسته ها و مصالح، تهران، دفتر مشاور رییس سازمان صدا و سیما در امور جوانان، 1379.

40 _ قره شیخلو؛ نظرسنجی از مردم تهران درباره ی مجموعه ولایت عشق، مرکز تحقیقات اسلامی صدا و سیما، کد 78، 1380.

41 _ فلسفی، محمدتقی؛ جوان از نظر عقل و احساسات، تهران، دفتر نشر فرهنگ

ص:216

اسلامی، چاپ دوم، 1379.

42 _ کلینی، ابی جعفر؛ اصول کافی، سیدجواد مصطفوی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام .

43 _ مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386 ق.

44 _ مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374.

45 _ متّقی، علاءالدین علی؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419.

46 _ مطهری، مرتضی؛ ده گفتار، قم، صدرا، 1375.

47 _ ______ ؛ مجموعه آثار، قم، صدرا، 1373.

48 _ ______ ؛ جاذبه و دافعه ی علی علیه السلام ، قم، صدرا، 1375.

49 _ معتمدنژاد، کاظم؛ وسایل ارتباط جمعی، تهران، دانشکده ی علوم ارتباطات اجتماعی، 2535.

50 _ منشور هدایت، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، کد 392، 1379.

51 _ محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة، حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379.

52 _ مجموعه مقالات همایش پژوهش در صدا و سیما، تهران، 1379.

53 _ مقدمه ای بر ویژگی های سریال های ایرانی، مرکز تحقیقات و سنجش برنامه ای صدا و سیما.

54 _ مصباح یزدی، محمدتقی؛ تهاجم فرهنگی، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1379.

55 _ نوری الطبرسی، حسین؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1409.

56 _ نصری، عبدالله؛ انتظار بشر از دین، مؤسسه ی فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1378.

ص:217

57 _ نامه ی پژوهش، فصلنامه ی تحقیقات فرهنگی ویژه تهاجم فرهنگی، 1375.

58 _ نقد تاریخی مجموعه تلویزیونی ولایت عشق، مرکز پژوهش های اسلامی، کد 498، 1379.

59 _ ویژه نامه ی ادب و هنر، روزنامه ی جوان، 8/9/80، شماره 785.

60 _ هیلگارد، واتکینسون؛ زمینه ی روان شناسی، انتشارات رشد، چاپ هشتم، 1373.